از این رو و با توجه به همزمانی نوروز ۹۴ با ایام فاطمیه درباره نگاه حضرت‌زهرا(س) به موضوع صله رحم با حجت الاسلام والمسلمین محسن ادیب بهروز، استاد حوزه و دانشگاه، محقق، استاد و پژوهشگر تاریخ اسلام به گفت و گو پرداخته‌ایم که مشروح آن از نظر می‌گذرد:
برای ورود به بحث لطفاً توضیح دهید سیره به چه معناست و سیره فاطمی دارای چه ویژگی‌هایی بوده و آیا الگوبرداری از این سیره برای عموم مردم امکانپذیر است؟
- ما واژه سیره را شامل کلام، رفتار و اندیشه معصوم (ع) می‌دانیم و برای این مهم مبنای روایی داریم، اگرچه برخی تنها رفتار را سیره می‌نامند.
باید توجه داشت اگر بخواهیم از سیره معصومان (ع) الگوبرداری کنیم، در بخش کلامی امکان بیشتری داریم تا رفتاری، زیرا در بخش رفتاری، رفتارهای معصوم دو دسته‌اند: یک دسته قابلیت الگوبرداری دارند و دسته‌ای از رفتارهای معصوم (ع) از اساس، قابلیت الگوبرداری برای غیر را ندارد و وقتی آنها در فضای ملکوتی خود قرار می‌گیرند، چنان رفتارهایی را انجام می‌دهند و دیگران نیز باید در عالم و فضا قرار بگیرند وگرنه توان انجام چنان اعمال و بروز آن رفتار‌ها را ندارند.
از آنجایی که ما از این نکته غافل هستیم، وقتی رفتارهای خاص معصومین (ع) مطرح می‌شود یا انکار می‌کنیم یا توجیه و تاویل؛ به عنوان مثال وقتی به ما می‌گویند وجود مقدس حضرت صدیقه (س) در محل نمازشان چنان غرق راز و نیاز با خدا می‌شدند که عباداتشان ساعتها طول می‌کشید، چون اکثر غیرمعصومان چنین رفتاری ندارند برای ما غریب است از این رو، یا انکار می‌کنیم یا توجیه و تاویل.
یا در ارتباط با همسر در گزارشهای تاریخی آمده ایشان از کلامی که به زبانشان وارد و سبب شد پیشانی امیرمومنان (ع) مقداری جمع شود، ناراحت شده و رفتاری خاص اعمال کردند که در بیان آن، شاید برای ما قابل تصور نباشد، اما به هر حال این رفتار برای معصوم ضروری است. از این رو، برای الگوبرداری از سیره معصومان (ع) به کلام بهتر می‌توان استناد کرد زیرا صراحت کلام معصومین (ع) کمک می‌کند تا دریابیم این کلام مخاطب عام دارد یا مخاطب خاص.
درباره سیره فاطمی چطور؟ آیا سیره ایشان خاص و متمایز از دیگر معصومان (ع) است؟
- وقتی می‌گوییم سیره فاطمی، شاید در ذهن بیاید فقط آنچه ایشان درباره موضوعات مختلف بویژه صله رحم فرموده‌اند، باید مورد توجه باشد، اما ما معتقدیم اهل بیت (ع) بر اساس آنچه در زیارت جامعه کبیره و مستندات مشابه آمده در کمالات یکدست هستند، یعنی اگر کلامی از امیرالمومنین (ع) یا امام ششم (ع) را بیان کنیم به خطا نرفته‌ایم، زیرا این‌گونه نیست که حضرت صدیقه (س) در صله رحم یک سیره داشته باشند و امیرمومنان (ع) سیره خاص خود را.
از این رو، برای دریافت چنین سیره‌ای باید فرمایشات سایر اهل بیت (ع) را نیز مد نظر قرار داد، زیرا مبنایی داریم در روایات که بر اساس آن، آنچه یازده امام (ع) می‌گویند و عمل می‌کنند تبلور کمالات مادرشان است.
اما متاسفانه برخی چون شناخت ندارند، از این مفهوم تعبیر به جسم می‌کنند.
صله رحم و اهتمام نسبت به آن و توجه داشتن به امور خویشان و اقوام در سیره فاطمی چگونه تبلور یافته و حضرت (س) از طرح این مسأله چه هدفی داشته‌اند؟
- در ارتباط با صله رحم آنچه شخصا مطالعه کرده و به دست آورده‌ام بیشتر از یک حدیث از حضرت‌صدیقه(س) درباره صله رحم نیافته‌ام که آن هم در خطبه فدکیه در مسجدالنبی (ص) ایراد شده است.
بخشی از آن خطبه خطاب به خلفای زمان بوده، اما در بخشی دیگر مردم خطاب ایشان قرار می‌گیرند و با این جمله شروع می‌کنند که «انتم عباد ا..». بعد می‌فرمایند: «خداوند نماز، زکات و... را به دلایلی برای شما قرار داد...» تا می‌رسند به جایی که می‌فرمایند: «خداوند صله رحم را قرار داد برای اینکه عمر‌ها طولانی و ذریه شما ماندگار شود.»
هدف حضرت از طرح این موضوع چه بوده است؟
- در بیان چرایی این اشاره و توصیه حضرت به موضوع صله رحم باید گفت، افراد برخی اوقات به دلیل عوامل محیطی از دنیا می‌روند نه به دلیل رسیدن اجل واقعی؛ علامه مجلسی در بحارالانوار به نقل از روایات معصومان (ع) درباره اجل می‌فرمایند: ما دو اجل داریم، یکی قطعی که هر آن برسد، رخ می‌دهد و البته کم پیش می‌آید افراد با آن از دنیا بروند و دیگر اجلهای آنی که تحت عوامل محیطی سبب رفتن انسانها از دنیا می‌شود.
در این میان، صله رحم از اجلهای زودرس جلوگیری می‌کند، یعنی اگر عواملی در محیط می‌تواند مرگ انسان را تسریع کند، اما صله رحم از آنها ممانعت و آفات را دور می‌کند و تعبیر حضرت این است که افراد با صله رحم در این باره مصون می‌شوند.
همچنین، باید توجه داشت برخی ذریه‌شان زود قطع شده و تداوم نمی‌یابد، این فرمایش حضرت صدیقه (س) را وقتی بررسی می‌کنیم، در می‌یابیم سایر معصومان (ع) نیز به آن اشاره دارند و این همان تبلور کلام مادر در یازده امام (ع) است، به گونه‌ای که در روایاتی از امامان ششم و هشتم علیهماالسلام نیز بر این مسأله تاکید و تصریح شده است.
بنابراین، آنچه از سیره فاطمی می‌توانیم درباره ترغیب و توصیه به صله رحم به دست آوریم، به اندازه‌ای است که ما به اجبار در محیط کنونی به آن نیاز داریم زیرا در محیط کنونی اجلهای شناور ما را تهدید می‌کند آنچه می‌تواند این تهدید را کاهش دهد نه اینکه به صفر برساند (زیرا به صفر رساندن آنها نیازمند دیگر عوامل تصریح شده در روایات است) صله رحم است یعنی رساندن اجلهای معلق و آنی به حداقل.
وقتی چنین دستاوردی مطرح می‌شود ترغیب حضرت به صله رحم شاید بالا‌ترین ترغیبها باشد، یعنی همان‌گونه که ایشان محور اهل بیت (ع)اند، ترغیبشان درباره صله رحم نیز کلیدی است، زیرا وقتی شما به یک مخاطب بگویید اگر قرار باشد زنده نباشد اما محبوب و خوش اخلاق باشد، قطعا دیگر موضوع صله رحم برایش چندان جدی نخواهد بود. زیرا ما در اعمال به دستاوردهایی نیاز داریم که تاثیر بیشتری بر زندگی ما دارند. از این رو، وجود مطهر حضرت صدیقه (س) همان‌طور که در نظام آفرینش بین اهل بیت(ع) محور هستند در برخورد با مسایلی همچون صله رحم نیز محوری عمل می‌کنند.
با توجه به آنکه خطبه فدکیه در شرایطی خاص و با استراتژی توسط حضرت ایراد شد، ایشان از اشاره به موضوع صله رحم چه هدف کلان و چه افق بلندمدتی را در نظر داشتند؟
ایشان با نگرشی خاص آن را مطرح کردند و به آینده در ایراد خطبه فدکیه به آینده نظر دارند از این رو، به سوی مردم رو می‌کنند و آنها را خطاب قرار داده و می فرمایند: قرآن چیست و پیامبر (ص) چه جایگاهی دارد و بعد تصویری علت و معلولی از اسلام ارایه کردند.
به عبارت بهتر ایشان نیامده‌اند تنها به موضوع فدک بپردازند، بلکه می‌خواهند با مردمی که جمع شده‌اند تصویری از مکتب در قالب علت و معلول ارایه و تبیین کنند که نماز و زکات چرا هست؟ چرا حج و روزه مطرح شده است؟
ایشان وقتی می‌خواهند اسلام را در قالب علت و معلول مطرح کنند، طبیعی است که پیش از آن به امر به معروف و نهی از منکر و چرایی آن اشاره می‌کنند و سپس موضوع احسان به والدین را طرح کرده و پس از آن به موضوع صله رحم می‌پردازند.
این مهندسی یعنی اگر بخواهید در جامعه اصلاحات داشته باشید و فرصت برای حکومت غاصبان صفر شود، باید ابتدا امر به معروف در راستای اصلاح فرهنگ عمومی رخ دهد، بعد والدین در بالا‌ترین جایگاه قرار بگیرند و بعد از آنها ارحام در اولویت قرار دارند و سپس قصاص و وفای به نذر مطرح می‌شود.
در عمل به صله رحم و اهتمام به این توصیه مؤکد اسلامی چه مصداقهای عملی در سیره فاطمی دیده می‌شود؟
- با‌شناختی که از زندگانی ایشان با توجه به مستندات تاریخی داریم، می‌دانم که توفیق بسیار در این باره داشته‌اند، به عنوان مثال ارتباط روزانه چند بار با پدرشان پس از ازدواج قطع نشد تا جایی که به دستور پیامبر (ص) اتاقی برای ایشان در منزل پدری ساخته شد. یا در ارتباط با فرزندان و همسر یا دیگر ارحام در اوج قرار دارد که ما آن قابلیت‌ها را نداریم.
اوج احترام ایشان به پدر بزرگوارشان آن هم نه صرفاً از این باب که ایشان پیامبر بودند و نیز برخورد و رفتار با همسر و فرزندانشان همگی نشان از اوج اهتمام آن بانوی گرامی به موضوع صله رحم دارد.
در روایت است روزی پیامبر (ص) وارد منزل ایشان شدند و آن حضرت را در حال آسیاب کردن گندم و جو دیدند که در همان حال توجه‌شان معطوف به فرزندان بود.
یا ایشان در ارتباط با حمزه سیدالشهداء که با آن حضرت ارتباط نسبی داشتند، بنابر گزارشهای تاریخی وقتی به شهادت رسیدند حضرت صدیقه (س) هر هفته - به گزارش قطعی دوشنبه‌ها - و بنابر برخی گزارشها دوشنبه‌ها و پنجشنبه‌ها از منزل حرکت کرده به سمت اُحد می‌رفتند برای زیارت قبر آن حضرت، این در حالی است که در آن زمان فاصله شهر تا اُحد بسیار بود.
این مهم نشان می‌دهد تجسم عینی صله رحم به زندگی و حیات ارحام اختصاص ندارد، بلکه پس از وفات آنها نیز باید ادامه یابد که این مهم را حضرت صدیقه (س) بخوبی تصویر کردند.
افزون بر این، صله در برخی روایات این است که ارحام را خوشحال کنیم، البته در چارچوب شرع، از این رو اگر به دایی و عمویی که در برزخ است، توجه کنیم همه در صله رحم قرار می‌گیرد و این عین سیره فاطمی در زیارت حمزه سیدالشهداء پس از شهادت است.
نظر شما