در بیشتر کشورهای جهان سوم و در حال توسعه کمبود داده‌هاي خوب در مورد تصادفات براي مقاصد تشخیصی به خصوص در مورد انواع و علل تصادفات محسوس است. از این رو با تاخیر پاسخ از سوي جامعه بین المللی مواجه شده است. بعضی از محققان عدم توجه كافي به گزارشات دقیق تصادفات را مورد انتقاد داده‌اند. با این وجود، داده‌های در دسترس تعامل بین حالت‌هاي مختلط ترافیک و استفاده كنندگان دیگر از جاده را به عنوان علت اصلی تصادفات معرفي مي كنند.
در اکثر کشورهای کم درامد اهمیت راه آهن ناديده گرفته شده است و عمدتا به جاي آن از حمل و نقل جاده ای استفاده می شود؛ در نتیجه سیستم های جاده‌اي بار ترافيك سنگيني دارند. جدای از تحمل ترافیک خودرويي، خیابان ها اغلب برای اهداف عمومی متعددي استفاده می شود. جاده‌هاي بد لزوما جاده‌هاي غير آسفالت نيستند بلكه شامل جاده‌هاي آسفالت با نگهداری ضعيف، بدون محدوديت‌هاي کارآمد سرعت، و بزرگراه‌هاي داراي طراحي ضعیف نيز مي‌شوند.
دامنه و اهمیت حمل و نقل در کشورهای کم درامد
تکامل و پيشرفت‌هاي جدید در حمل و نقل تاثیر بسیار زيادي بر شکل گیری تاریخ بشر و در نتیجه تسریع جهانی شدن داشته است.با وجود کمبود اطلاعات در مورد برخی از کشورهای در حال توسعه ، آمار موجود نشان می دهد که سیستم حمل و نقل جاده ای شکل غالب حمل و نقل داخلی بوده و تصادفات رانندگي جاده‌اي از علل اصلي صدمات رانندگي در این کشورها به شمار مي‌رود.
برای کشورهای کم درامد ، حمل و نقل جاده‌اي شامل انواع بسیار گسترده تري از وسایط نقلیه است و این نشان دهنده تركيب ترافيكي عظیمی در جاده هاي کشورهای در حال توسعه می باشد که در آن تمام وسايل را می توان در يك جاده يافت.
بار حاصل از صدمات رانندگي
از چهار حالت اصلی حمل و نقل، جاده ای ، ریلی ، هوایی و دریایی ، سفر از طریق جاده مردم را در معرض بیشترین خطر صدمات در هر کیلومتر سفر قرار می دهد. در مقایسه با سرنشين خودرو، راكب وسيله نقليه موتوری دو چرخه 20 برابر بیشتر در معرض خطر مرگ در هر کیلومتر سفر قرار دارد. اين احتمال براي عابران پياده 9 برابر، و براي دوچرخه سواران 8 برابر است. با این حال احتمال فوت سرنشينان خودرو 10 بار بیشتر از مسافرين اتوبوس و 20 برابر بیشتر از مسافرين قطار است.
تخمین زده می‌شود که حدود 2/1 میلیون تلفات جاني جاده ای در سال در سراسر جهان رخ می دهد و کشورهای در حال توسعه در حدود 85 درصد از این را به خود اختصاص مي‌دهند جنوب شرق آسیا دارای بالاترین میزان تلفات جاده‌اي جهان است در حالی که بالاترین ميزان تلفات ناشي از صدمات رانندگي جاده‌اي متعلق به آفریقا است (3/28 در هر 100000 نفر جمعیت) در مقایسه، اين ميزان براي اروپا 11 است. انتظار مي‌رود تا سال 2020 میزان تلفات ناشي از صدمات رانندگي جاده‌اي در جهان 80 درصد افزایش يابد. تا آن زمان ، صدمات رانندگي جاده‌اي رتبه سوم را در میان علل معلوليت افراد در زندگی خواهد داشت.
هزینه تصادفات جاده‌اي به خانواده ها و ملت ها بسیار زیاد است. اين هزینه براي کشورهای با درآمد پایین و متوسط بین 1-2 درصد از تولید ناخالص ملی آنها است- بیش از کل کمک های دریافت شده توسط این کشورها براي توسعه, افراد با سن 15-44 سال اكثر (بیش از نیمی) تلفات رانندگي جاده‌اي را به خود اختصاص مي‌دهند و 73 درصد از تلفات جاني را مردان تشكيل مي‌دهند. این نسبت سني و جنسيتي نشان دهنده بهترین سال‌هاي عمر براي توليد درآمد است، بنابراین خانواده هاي افراد فوت شده در تصادفات از لحاظ مالي نيز با مشكلاتي مواجه مي‌شوند که باعث کاهش استاندارد زندگی مي‌شود.
علل شایع صدمات رانندگي در کشورهای کم درامد
دیدگاه سنتی در ایمنی جاده ها اين است که مسئولیت تصادفات جاده ای معمولاً بر عهده کاربران فردی جاده است. اما با وجود این بسیاری از عوامل دیگر خارج از کنترل اين كاربران ممکن است در اين زمينه نقش داشته باشند . تخمین زده می شود که خطاي انساني بین 64 تا 95 درصد از تمام علل تصادفات رانندگي در کشورهای در حال توسعه را تشكيل مي‌دهد.همچنین الکل به طور گسترده ای به عنوان مهمترین علت تصادفات و صدمات جدی جاده‌اي به رسمیت شناخته شده است.مصرف الكل و مواد مخدر معمولاً با هم هستند. علاوه بر این استفاده از مواد غیر قانونی و یا روانگردان و مواد دارویی در حال رانندگی موجب نگرانی است. مصرف مواد شامل طیف گسترده ای از نسخه ها، مواد غیر قانونی و تفریحی، حلال ها یا مواد محرک برای مقابله با خستگی می شود. در حالی که داده‌هاي قوی در مورد این جنبه از اختلال در رانندگي در کشورهای در حال توسعه وجود ندارد. از طرف دیگرتقریباً همیشه تصور می شود كه رانندگان مسئول همه تصادفات هستند، اما اختلال در عابرين پياده نيز يك احتمال دیگر است. عابرين پياده مجنون يا مست در جاده ها به وضوح از ديگر علل تصادفات جاده‌اي هستند. عابرين ناشنوا و نابینا ، مصروع ، و سالمندان و بیمار بدون همراه نيز از موارد ديگر قابل ذكر در اين زمينه اند.
سرعت غير مجاز هم يك عامل خطر در تصادفات جاده‌اي در کشورهای در حال توسعه و علت حدود نیمی از تصادفات جاده ای در اين کشورها است با این حال دستگاه‌هاي نظارت بر سرعت مانند دوربین های ثبت سرعت كه در کنترل سرعت کاملا موثر هستند در اکثر کشورهای در حال توسعه مقبوليت زيادي ندارند.
با این حال باید دانست سرعت ارتباط مستقیمي با خطر تصادف و همچنین احتمال بروز صدمات و شدت آن دارد. این رابطه براي عابرين پیاده و دوچرخه سواران آشکار تر و شدیدتر می شود. اجتناب از تصادف با یک وسیله نقلیه كه در سرعت پایین تر حركت مي‌كند به آسانی ممکن است. هر چه سرعت بالاتر باشد، زمان مورد نياز براي متوقف کردن خودرو جهت جلوگيري از تصادف بيشتر و ضربه شدیدتر خواهد بود.لذا احتمال فوت عابر پیاده در نتیجه تصادف با افزايش سرعت ماشین بطور تصاعدی افزایش می يابد.
چرا رانندگان با سرعت غير مجاز حركت مي‌كنند؟
سرعت غيرمجاز به عوامل متعددي مرتبط است. برخی از این عوامل عبارتند از:
- سن، جنسيت، و سطح الکل خون راننده و تعداد مسافران.
- قدرت و حداکثر سرعت خودرو
- طراحی و کیفیت جاده
- تراکم و ترکیب ترافيك در جاده ها
- شرایط آب و هوايي غالب
اصلاح محیط جاده برای کاهش جریان ترافيك، سرعت خودرو ، جداسازی رانندگان با سرعت بالا و پایین یا جلوگيري از ورود وسایل نقلیه به برخی از مناطق خاص از جمله اقداماتی است كه مي‌توان برای کمک به کاهش تصادفات جاده‌اي انجام داد اما در اکثر کشورهای در حال توسعه اجرا نمي‌شوند.
سن راننده
سن قانونی براي رانندگی یا دوچرخه و موتور سواری از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. با این حال، طبق واقعیت ها صدمات رانندگي علت اصلی مرگ در میان رانندگان يا دوچرخه و موتورسواران جوان است اين نرخ به ویژه برای نوجوانان و مردان بالا است اینها به طور معمول دانش آموزان يا دبیرستانی‌هاي جواني هستند که تنها براي سرگرمي و خود نمايي رانندگي مي‌كنند. مسافران آنها معمولاً دوستان مدرسه و يا دوستان همسال آنها هستند. این گروه تصادفات کاربران جاده معمولاً منجر به مرگ مي‌شود چون اغلب تمهيدات بازدارنده‌اي براي آنها به عنوان نوجوان وجود ندارد يا كافي نيست.
هیجان خواهي، اعتماد به نفس بیش از حد، خودنمايي، و تحمل کمتر در برابر الکل، سرعت غير مجاز را تشديد مي‌كنند. دسترسی مرحله‌اي به گواهینامه رانندگی کامل توصیه عاقلانه‌اي است اما در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار نمي‌گیرد.
نگرش به استفاده از وسایل ایمنی
دستگاه ها و وسايل ایمنی متعددي براي جلوگیری یا کاهش میزان صدمات در رانندگان ، موتور يا دوچرخه سواران يا مسافران وسایل نقلیه وجود دارد. شگفت آنکه ، بسیاری از این دستگاه ها و وسايل يا مورد استفاده قرار نمي‌گيرند و یا در خودروهای بسیار قدیمی معيوب هستند. در جایی هم که موجود و در دسترس هستند، ممکن است افراد از آنها استفاده نکنند.
اگر چه کارایی وسايل ایمنی های مختلف تا حد زیادی در مطالعات مختلف اثبات شده است ، دلایل متعددی هم برای عدم استفاده از آن توسط افراد مطرح شده است. به عنوان مثال ، استدلال هاي مورد استفاده براي عدم استفاده از کلاه ايمني عبارتند از ؛ "مانع دید مي‌شود، پوشیدن آن دست و پا گیر است ، باعث صدمه به ستون فقرات در تصادف مي‌شود، و غیره. سازمان بهداشت جهانی بانك جهاني در گزارش سال 2004 نیاز به طراحی کلاه ایمنی مناسب برای وضعیت آب و هوايي کشورهای در حال توسعه را مطرح كردند. لازم به ذکر است که هر کشور در حال توسعه داراي ويژگي‌ها، وضعیت آب و هوايي ، لباس و غيره مخصوص به خود مي‌باشد. "در کشورهای در حال توسعه ، نیاز به ساخت کلاه ایمنی استاندارد که حساس به قابلیت های ساخت و محدودیت های هزینه محلی باشد و برای آب و هوای محلی مناسب باشد، حس مي‌شود.
جاده
جاده اگرچه بی خطر ترین راه مسافرت نيست، رايج ترين نوع حمل و نقل داخلی در سراسر جهان است. ارائه حمل و نقل عمومی مناسب و مقرون به صرفه با قطار و یا اتوبوس می تواند به کاهش استفاده از حالت های پرخطر حمل و نقل كمك كند . متاسفانه، در اکثر کشورهای در حال توسعه اهمیت راه آهن درك نشده و عمدتا با حمل و نقل جاده ای جایگزین شده است؛ در نتیجه سیستم های جاده‌اي بيش از حد شلوع شده اند و خیابان‌ها و جاده ها به غیر از حمل ترافيك، اغلب برای مقاصد عمومی استفاده می شوند.همچنین طراحي جاده ها در بسیاری از کشورهای در حال توسعه همیشه طوري نيست كه از تجاوز رانندگان از سرعت مجاز جلوگيري كند. این موضوع به اضافه عدم وجود علايم ایمنی در طراحی جاده‌ها ، یکی از علل عمده صدمات ناشی از تصادفات رانندگي در کشورهای در حال توسعه است. به عنوان مثال، بسیاری از کشورهای در حال توسعه خطوط اختصاصی برای موتور و دو چرخه ندارند. این باعث می شود اين گروه روز افزون کاربران جاده در معرض خطر قرار بگیرند.
سایر اجزا طراحی جاده امن مانند موانعي براي جلوگیری از سبقت در محل‌هاي خطرناک، روشنایی در تقاطع ها، چهارراه فلکه اى ، تابلوهاي سرعت قبل از پيچ‌هاي تند (برای رانندگان باسواد)، علائم منظم براي یادآوری حد مجاز سرعت به رانندگان، و محل‌هاي خط كشي شده معمولاً در اين كشورها وجود ندارد و حذف خطرات کنار جاده مانند درختان ، چاله ها و تيرهاي برق و غيره اغلب نادیده گرفته مي‌شوند مگر اينكه جان چندين نفر را بگيرند.
این ها اضافه کنید به قابليت دید كم عابرين پیاده و وسایل نقلیه به عنوان مشکلي جدی در کشورهای کم درآمد . ترکیبی از ترافيك موتوری و غیر موتوری، همراه با روشنایی ضعيف خیابان باعث افزایش خطر برخورد با کاربران محافظت نشده جاده می شود و عدم استفاده از مداخلات کم هزینه مانند لامپ, دوچرخه و یا تجهیزات بازتابنده اين شرایط را تشدید مي‌كند. از این رو بخش بزرگی از تصادفات با عابرين پیاده و دوچرخه سوار‌ها در کشورهای کم درآمد در هوای تاريك روشن صبح يا غروب و یا در شب و احتمالا به علت دید كم اتفاق می افتد.
نتیجه گیری
- استفاده از وسايل حمل و نقل در کشورهای در حال توسعه مانند سایر نقاط جهان غیر قابل اجتناب است.
- محدوده ی این وسايل با این حال گسترده تر است و باعث به وجود آمدن تركيب ترافيكي سنگیني مي‌شود.
- بار صدمات رانندگي جاده ای در کشورهای در حال توسعه بسیار زیاد، رو به افزایش و موجب نگرانی جدی است.
- كمبود شدید اطلاعات در مورد علل صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه وجود دارد.
- شناسایی علل مشخص صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه بدون شک گامي حیاتی برای پیشگیری از این همه گیري دهشتناك است.
- اطلاعات موجود نشان می دهد که تا حد زیادی ، صدمات رانندگي در کشورهای در حال توسعه اغلب قابل پيشگيري هستند.
- برخی از سیاست ها و مقررات و قوانین رانندگي دولت مانند سطح مجاز غلظت الکل خون صریح و روشن نیست. شفافیت اين قوانین باعث تسهیل شناسایی متخلفان و استانداردسازي ارزشها خواهد شد. در نتیجه ، این باعث تسهیل مقایسه میان افراد متفاوت در اين زمينه خواهد شد.
- برخی از جنبه‌های علت شناختي مانند ساعات رانندگي براي هر راننده هنوز در قوانین رانندگي مورد غفلت واقع شده‌اند.
- قوانین و سیاست های مصوب به اجرا در نمي‌آيند و یا در برخی از کشورها اجرا مي‌شوند.
- فرصت‌هاي بسیاری برای تحقیق در جنبه های مختلف علت شناسي تصادفات رانندگي جاده ها در بسیاری از کشورهای در حال توسعه وجود دارد. به نظر من ثبت آسیب‌ها می تواند اولین گام در این راستا باشد.
*دکتر علیرضا اسماعیلی نوری /عضو هیت علمی د انشگاه علوم انتظامی
نظر شما