سرکوب مردم در میدان ژاله را باید آخرین تلاش و واپسین تیر مانده در ترکش رژیم برای حفظ تاج و تخت شاه دانست. چنانکه زبیگنو برژینسکی، مشاور وقت امنیت ملی آمریکا، درباره این رویداد گفته بود: «واقعه میدان ژاله چنان خونین و مرگبار بود که کشمکش‌های گذشته میان دولت و مخالفان را از یاد برد. این واقعه آغاز انقلاب واقعی بود.»
گفت‌وگوی ما با دکتر مصطفی جوان، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، نگاهی دوباره دارد به این رخداد که تقدیم حضورتان می‌کنیم.
آقای دکترجوان! پیش زمینه‌های واقعه 17 شهریور چه بود و این واقعه چگونه به وجود آمد؟
- روحانیون تهران، برگزاری راهپیمایی 16 شهریور 1357 را که مصادف با عید سعیدفطر بود، تجربه موفقی برای ادامه راهپیمایی دانستند و تصمیم گرفتند در مقابل حکومت شریف امامی و با هدف برائت از وی مانور قدرت دیگری را به اجرا درآورند. در واقع جامعه روحانیت، مراجع وعلما در برگزاری راهپیمایی 16 شهریور دچار اختلاف بودند و جامعه روحانیت تهران به دو دسته تقسیم شدند، عده‌ای اعلام کردند روز 16 شهریور عزای عمومی و راهپیمایی در سراسر کشور است ،عده‌ای دیگر نیز با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کردند 16 شهریور فقط عزای عمومی است وبه مردم انقلابی ایران توصیه کردند، بهانه دست دشمن ندهند و از راهپیمایی خودداری کنند. اما با فرا رسیدن سحرگاه 16 شهریور در گوشه وکنار تهران راهپیمایی‌هایی برگزار شد و مردم انقلابی تظاهرات کرده و به نتایجی دست پیدا کردند.
پس از راهپیمایی بزرگ 16 شهریور، رژیم پهلوی به این نتیجه رسید که باید با شدت بیشتری بحران را مهار کند.بر همین اساس شریف امامی اطلاعیه دولت را مبنی بر دستور خودداری مردم از شرکت در راهپیمایی صادر کرد. در این زمان بود که سپهبد مقدم بنا به دستور محمد رضا پهلوی، ارتشبد اویسی را فرماندار نظامی تهران کرد تا به فرمانده گارد جاویدان شاه دستور دهد، واحد‌هایی از گارد را به فرمانداری نظامی منتقل کنند و به این ترتیب این یگانها وارد میدان ژاله (میدان شهدای فعلی) شدند. مردم هم صبح زود بی خبر از حکومت نظامی که توسط دولت اعلام شده بود، وارد میدان ژاله شده بودند. در میدان ژاله یکی از فرماندهان نظامی با بلندگو به مردم حکومت نظامی را اعلام و مردم را از چهار طرف میدان محاصره کرد و آنها را به گلوله بست ودر کمتر از چند دقیقه صدها نفر از مردم انقلابی در خاک و خون غلتیدند و تعداد زیادی کشته و شماری نیز زخمی شدند.
چرا در تاریخ، آمار مختلفی از تعداد شهدای واقعه 17 شهریور اعلام شده است ؟
- همین طور است. منابع آن زمان آمار و ارقام متعددی را اعلام کرده‌اند. فرماندار نظامی تهران در اطلاعیه‌هایی که صادر کرد ،ضمن متهم کردن مردم به اینکه با نقشه خارجی اقدام به تظاهرات کردند، تعداد شهدای واقعه 17 شهریور را 58 نفر و شمار زخمی‌ها را 205 نفر اعلام کرد؛ البته دو روز پس از این واقعه دادگستری اعلام کرد، تعداد کشته شدگان به 95 نفر رسیده است. سفیر انگلیس در کتاب خاطرات خود تعداد شهدای این روز را صدها نفر ذکر کرده است؛ سفیر آمریکا نیز اعلام کرده بود بیش از 200نفر از تظاهرکنندگان در واقعه 17 شهریور سال 57 کشته شدند و این در حالی بود که مردم مدعی بودند چند هزار نفر از مردم انقلابی تهران در این روز به شهادت رسیده‌اند.
واکنش کشور‌های غربی واروپایی نسبت به واقعه 17 شهریور چگونه بود؟
- هنگامی که خبر قتل عام مردم انقلابی در میدان ژاله تهران منتشر شد، سیاستمداران، دولتمردان و خبرگزاری‌های بین‌المللی واکنشهایی نشان دادند و این در حالی بود که آمریکا و اسراییل مشغول مذاکرات بودند. فردای آن روز کارتر و انور سادات با شاه تماس گرفتند و به این ترتیب دولتهای انگلیس، آمریکا ومصر مراتب همدردی وپشتیبانی خود را از رژیم پهلوی اعلام و اقدامهای ظالمانه رژیم شاه علیه مردم انقلابی ایران را تأیید کردند تا بتوانند با حمایت خود از محمد رضا پهلوی، او را به عنوان مهره خود در منطقه حفظ کنند.
این واقعه تاریخی چه تأثیری در پیروزی انقلاب اسلامی داشت؟
- واقعه 17 شهریور از نقاط عطف پیروزی انقلاب اسلامی است، به همین دلیل حضرت امام خمینی (ره) این روز را یوم‌ا... نامیدند زیرا که تا قبل از این واقعه تاریخی هنوز گروه‌ها وافرادی بودند که از قانون اساسی و اصل سلطنت دفاع می‌کردند، اما این کشتار راهی برای بقای محمدرضا شاه و سلطنت پهلوی باقی نگذاشت.
در واقع شاه با این کشتار، تمام مخالفان میانه روی خود را نیز به دشمن تبدیل کرد، بنابراین مهمترین قربانی جمعه سیاه شاخص شاه و رژیم سلطنتی او بود؛ همچنین این کشتار امکان موفقیت هرگونه اصلاحات را در درون نظام سیاسی پهلوی از بین برد نقطه پایانی فضای باز سیاسی حکومت پهلوی بود که رهبری قاطعانه حضرت امام خمینی (ره) را تثبیت کرد ومحبوبیت گسترده ایشان را بیش از پیش آشکار ساخت. پس از واقعه 17 شهریور مردم با پیام حضرت امام (ره) به خیابانها می‌ریختند وخواسته‌های برحق ایشان را فریاد می‌زدند و اعتراضهای مردم تبدیل به اعتصابها و تعطیلی‌های متعدد در دورترین نقاط کشور و در نتیجه انتشار انقلاب اسلامی به همه شهرها و روستاهای کشور شد که تأثیر بسیاری در عمومی‌سازی قیام و نهضت انقلاب اسلامی داشت .با آغازسال تحصیلی در مهر سال 57 دانش‌آموزان و دانشجویان نیز به جمع تظاهرکنندگان پیوستند و نهضت حالتی سراسری به خود گرفت و نهضت اسلامی به نهضت فراگیر تبدیل شد.
نظر شما