از این رو و به مناسبت قرار گرفتن در موسم حج در گفت و گویی با حجت الاسلام والمسلمین محسن ادیب بهروز، مدیر گروه تاریخ اسلام حوزه‌های علمیه خواهران و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره «حج در سیره رضوی» به بحث و بررسی پرداخته‌ایم که هم اینک پیش روی شماست.
با توجه به آنکه ائمه معصوم(ع) شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را متناسب با زمانه زندگی خود تجربه کرده اند، آیا نگاه همگی آنها درباره فریضه حج و اهمیت آن یکسان است؟ نگاه امام رضا(ع) به حج - با توجه به ولایتعهدی اجباریِ مامون- چگونه بوده است؟
بر اساس مستندات حدیثی و قرآنی که در اختیار داریم بویژه زیارت جامعه کبیره، ما معتقدیم تمامی معصومین(ع) در کلام، رفتار و اندیشه مجموعه واحد و به هم پیوسته ای در بیان احکام و معارف دین هستند، یعنی چنانچه سخن و دیدگاهی را از سیدالشهدا(ع) بیان کردیم، بدین معنا نیست که حضرت صادق (ع) یا امام رضا (ع) نظر جداگانه دارند، از این رو، اگر به طور خاص هم به سیره رضوی در کلام و رفتار پرداختیم، آموزه های ایشان با دیگر معصومین(ع) تفاوتی ندارد. همان طور که در کلام و سیره نبوی حج، عملی بایسته و شایسته برای همه مسلمانان حتی انبیای الهی، اوصیا و اولیا دانسته شده ائمه معصوم(ع) بویژه حضرت رضا(ع) که مکرر حج داشته‌اند، حج را لازم و حداقل یک بار بر فرد مستطیع واجب می‌دانند و همچنین بر تکرار آن توصیه داشته اند.
حتی در روایات باب مستقل «ادمان» به معنای پیوستگی در اعمال حج داریم، یعنی معصوم(ع) تشویق و توصیه می‌کند که در حج به یک بار بسنده نکنیم که این تأکید بر پیوستگی حج از جایگاه بالای این فریضه در عالم هستی و زندگی مسلمانان حکایت دارد، زیرا حج دارای دستاوردها و برکات فراوان برای حج‌گزار و غیرحج‌گزار است یعنی افزون بر حج‌گزار ساکنان شهر مکه، بدرقه کنندگان زائر و نیز کسانی که به استقبال زائر می‌روند، از این ثمرات بهره می‌برند.
با توجه به اهتمام امام رضا (ع) به مسأله حج و توجه و علاقه مندی ایشان به این فریضه، آن حضرت(ع) چه نگاهی به دلیل و فلسفه حج دارند و چطور این مسأله را برای مردم تبیین می‌کنند؟
- «محمد بن سنان» گوید: «از امام على بن موسى الرضا (ع) طى نامه اى مسایلى را پرسیدم كه امام(ع) آن را پاسخ دادند. از جمله درباره حج چنین نوشتند: «فلسفه حج ورود در میهمانى خداى بزرگ و طلب رحمت افزونتر و خروج از معاصى و گناهان و توبه از گذشته اعمال و انتخاب راه و روش صحیح براى آینده است. و نیز در سفر حج، اموال خرج مى شود، بدنها به رنج مى افتد و لذات و شهوات نفسانى مهار مى گردند و بدین‌سان حج‌گزاران با این عبادت به خداى بزرگ تقرب مى جویند و سر تسلیم و خضوع و ذلت و انكسار در برابر او فرود مى آورند و در سرما و گرما و در حال آرامش و امنیت یا بیم و هراس، راه مى پویند و قرب حق مى جویند.
افزون بر این در این عبادت جمعى، همه مردم سود مىبرند و با رغبت و رهبت به سوى خداى سبحان روى مى آورند و از آثار دیگر آن، رهایى از قساوت قلب و خساست نفس و نسیان ذكر خدا و نومیدى از خیر و دل بستن به رحمت او و تجدید حقوق و دور نگهداشتن نفس از فساد است. و همه كسانی كه در شرق یا غرب یا در دریا و خشكى اند چه حج‌گزاران و چه غیر آنها از تاجر و پیله ور، فروشنده و خریدار و كاسب و مستمند بهره‌مند مى گردند و در تأمین حوایج ساكنان اطراف و نواحى دیگر سرزمین ها كه مى توانند در موسم گرد آیند مى كوشند. این است كه خداوند مى فرماید: لیشهدوا منافع لهم.»
با این کلام رضوی می‌توان دریافت گرچه در زمانها و مکانهای گوناگون می‌توان میهمان خدا بود، اما در میان میهمانی های الهی، حج ویژگی های برجسته ای دارد و زائر باید در آن متوقف در یک خواسته نشود؛ حج‌گزار در هر موسم حج نتیجه ای جدید به دست می‌آورد، یعنی حتی اگر 50 حج داشته باشد، در هر بار به برکت و اثری خاص نایل می‌شود.
جالب آنکه بهره مندی از این برکات صرفا به انسانهای عادی محدود نمی‌شود، بلکه از حضرت آدم (ع) به عنوان نخستین حج‌گزار تا حضرت ابراهیم و پیامبر اکرم(ص) و نیز اکنون که وجود مقدس امام زمان(عج) همه ساله مناسک حج را به جای می‌آورند، نیز از برکت و عواید حج متنعم می‌شوند. البته میزان این بهره مندی متغیر است و بالاترین سطح آن به وجود مقدس پیامبر ختمی مرتبت (ص) اختصاص دارد.
با توجه به آنکه ثامن الحجج(ع) و سیره و سبک زندگی ایشان مملو از آموزه و توصیه برای رشد و تعالی فرد و جامعه و هدایت او به مقصد کمال و سعادت است، ایشان درباره حج و بهره مندی از برکات آن چه نگاه و رویکردی دارند، سفارشهای ایشان درباره حج چه سمت و سو و جهت گیری خاصی دارد؟
- بحث تکرار و پیوستگیِ حج در سیره رضوی مورد تأکید است؛ نقل است ابوهمّام به امام رضا(ع) عرض کرد: قرض دارم آیا با درآمدی که به دست آورده ام قرضم را ادا کنم یا به حج بروم؟ حضرت رضا (ع) فرمودند: «اگر می‌توانی مقداری از درآمدت را صرف حج و مقداری را صرف قرضت کن.» وی گفت: این مقدار فقط برای حج ممکن است یا پرداخت بدهی نه برای هر دو!
امام (ع) فرمودند: «اگر می‌توانی یک سال بدهی بده و سال بعد حج را به جای بیاور!»؛ این یعنی امام رئوف (ع) حتی با وجود قرض و بدهی نفرمودند حج را کنار بگذارد.
ابوهمّام دوباره پرسید: اگر پولی از جایی به دستم رسید، چطور؟ (به تعبیری باد آورده است) باز ایشان فرمودند: «ایرادی ندارد آن پول را برای حج هزینه کند.»
بنابراین، در ادبیات روایی حضرت ثامن‌الحجج(ع)، حج بسیار مورد تأکید است تا جایی که با توجه به بدهکاری و قرض به آن تأکید می‌کنند.
با توجه به علاقه مندی مردم به برخورداری از برکات و عواید خاص در پی انجام عباداتی همچون حج، امام رضا(ع) چه نتایجی را برای حج برشمرده‌اند و چگونه مردم را برای این فریضه با همه سختی‌هایی که در آن زمان وجود داشت، تشویق می‌کردند؟
- امام رضا(ع) هم نتایج مادی را برای حج تصریح کرده اند و هم عواید و برکات معنوی را، ایشان حتی برای اعمال مناسک حج تبیین و توضیح دارند.
نخستین عمل در حج چه در تمتع چه عمره، اِحرام است، یعنی حج گزار با قرار گرفتن در میقات و انجام اعمال خاص ذهنی و کلامی مُحرم می‌شود؛ از امام رضا(ع) پرسیدند: چرا در آغاز حج مُحرم می‌شوید؟!
حضرت(ع) فرمودند: «برای آنکه حج‌گزار می‌خواهد به حرم الهی وارد شود و در آنجا حج را محقق کند، اما پیش از ورود باید آماده شود یعنی هم در لباس، هم در رفتار و هم در کلام، از این رو حالت ذهنی و ظاهری و نیز درونی‌اش را تغییر می‌دهد تا حالت خشوع بیابد؛ شخص مُحرم از آنچه او را به زینت و لذت دنیا نزدیک می‌کند، دور می‌شود...»
بنابراین، مناسک حج تجلی و تبلور خشوع است؛ خشوع در لغت به معنای تغییر لباس، اندیشه و عمل است، یعنی فرد طوری رفتار می‌کند که به هیچ چیز اعم از انسان، طبیعت و اشیا آسیبی نمی‌زند و حج این خشوع حاجی را در برابر خالق خویش هم در زبان، هم در عمل و هم در فکر و اندیشه نمایان می‌کند.
با توجه به آنکه آنچه امام رضا(ع) در گفتار به آن تأکید دارند در سیره عملی ایشان نیز تبلور دارد، رفتار ایشان در حج گویای چه آموزه‌هایی و راهگشای چه اموری برای حجاج است؟
- موسی بن سلام می‌گوید: دیدم امام رضا(ع) در حال به جای آوردن عمره هستند، وقتی عمره ایشان به پایان رسید، دیدم ایشان پشت کعبه قرار گرفتند و هنگام خروج دستانشان را بالا برده و دعا کردند و فرمودند: «بهترین جایی که می‌توان حاجت خواست در این مکان مقدس است» سپس توصیه کردند: «تا می‌توانید اینجا نماز به جای آورید.»
و این بهترین روش برای پایان اعمال حج است، یعنی دعا و خواستن و قدرت خداوند را دست کم نگرفتن!
در نقلی دیگر راوی می‌گوید: با امام رضا(ع) طواف می‌کردم، ایشان وقتی مقابل رکن یمانی می‌رسیدند، می‌ایستادند و دستانشان را بالا برده و دعا می‌کردند.
این یعنی امام معصوم(ع) از دعا در حال طواف حتی به قدر چند ثانیه غافل نبودند، برای همین است که توصیه می‌شود در دعا همگام با معصوم(ع) شویم، زیرا ما در دعا هر چه را بخواهیم متناسب با شناخت از خود و خدایمان است و از مشکلات آینده و از قدرت خالق به اندازه معصوم(ع) اطلاع نداریم از این رو، اگر بخواهیم این عمق نگری را داشته باشیم، باید سیره امام(ع) را در دعا برگزینیم و آنچه حتی به ذهن ما نمی‌رسد را از خدا درخواست کنیم، زیرا می‌توان با حج به دستاوردی رسید که در هیچ عمل دیگری نهفته نیست و دستاوردهای حج اختصاصی و انحصاری است.
نظر شما