امر به معروف و نهی از منکر است و به نظر می‌رسد در شرایط امروز که بشر دم از آزادی‌های بی‌قید و بند می‌زند، نشستن بر سر کلاس این درس اهمیت بیشتری دارد؛ از این رو، با دکتر مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران درباره این درس عاشورا به گفت‌وگو پرداخته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید:
یکی از مهمترین دلایلی که برای قیام سیدالشهدا(ع) بیان می‌شود، مسأله امر به معروف و نهی از منکر است، اهمیت این فریضه در چیست که ریشه‌ای برای قیام تاریخ ساز عاشورا محسوب می‌شود؟
امر به معروف و نهی از منکر فریضه‌ای قرآنی است که در آیات متعدد به آن اشاره شده است و از مهمترین آن‌ها در آیه 104 سوره مبارکه آل عمران است که می‌فرماید: «و بايد از ميان شما گروهى [مردم را] به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند»
حضرت سیدالشهدا(ع) زمانی که به بیعت با یزید دعوت شده و حاضر به آن نشدند و شرایط به گونه‌ای رقم خورد که ناگزیر به هجرت از مدینه به مکه شدند، به برادر ناتنی خود محمدبن حنفیه نامه‌ای نوشته و جالب آنکه نامه را با شهادتین آغاز کردند که این نشان از نهایت مسموم بودن فضای جامعه اسلامی و نیز فضاسازی‌های بنی امیه علیه ایشان در حد معرفی به عنوان شخصی خارجی حکایت دارد! اما حضرت(ع) با این شهادتین مسلمانی خویش را برای همیشه اثبات کردند.
ایشان پس از شهادتین می‌فرمایند: «من قیام نمی‌کنم برای اینکه ظلمی مرتکب شوم و در زمین مفسده ایجاد کنم و در پی منافع باشم و یا به بطالت کاری انجام داده باشم؛ بلکه من خارج شدم برای اصلاح در امت جدم رسول خدا(ص)»
البته این اصلاحگری میراندن بدعت‌ها و احیا کردن سنت‌ها بوده است.
ایشان ادامه می‌دهند: «من اراده کرده ام که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه پیاده کنم با همان روش جدم رسول خدا(ص) و پدرم امیرمومنان(ع) کار کرده و جامعه را پاکسازی می‌کنم.»
بنابراین، وقتی می‌گوییم از اهداف قیام حسینی امر به معروف و نهی از منکر بوده و این می‌تواند از درس‌های عاشورا برای شیفتگان اباعبدا...(ع) باشد، در این باره به سخن حضرت(ع) استناد می‌کنیم، زیرا هیچ کس مانند ایشان نمی‌تواند هدف و انگیزه قیامشان را تبیین کند!
با توجه به آنکه امر به معروف و نهی از منکر مراتبی دارد، در قیام عاشورا این مراتب چگونه تبلور یافته است؟
امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله دارد: نخست قلبی، دوم زبانی و در نهایت عملی و این بر اساس یکی از حکمت‌های علوی در نهج‌البلاغه امیرمؤمنان(ع) استخراج شده و مضمون آن، این است که‌ای مردم! اگر در جامعه با منکری برخورد کردید باید از آن نفرت قلبی داشته باشید و در حد توان خود آن را با زبان تقبیح کنید و در مرحله بعد اگر قدرت داشتید، قیام بالسیف کنید.
این سه مرتبه در روش و سیره عملی حضرت سیدالشهدا(ع) دیده می‌شود: شکی نیست ایشان همانند امام مجتبی(ع) از نظر قلبی از عملکرد معاویه و یزید رضایت نداشتند و هیچ کس نمی‌تواند منکر نفرت قلبی امام (ع) از بدعت‌هایی که در زمان ایشان وجود داشته، شود و اگر حضرت(ع) از نظر قلبی با عملکرد یزید موافق بودند، دلیلی برای بیعت نکردن و قیام و موضع‌گیری وجود نداشت!
اما از نظر زبانی عملکرد خوبی از ایشان در دوران معاویه شاهد هستیم گرچه در ظاهر و به دلیل وفاداری به صلح برادرشان امام مجتبی(ع) سکوت کرده بودند.
معاویه به دلیل ترس از محبوبیت امام(ع) و قیام از سر این محبوبیت، نامه‌ای به حضرت(ع) نوشته و می‌گوید: اگر مخالف ما باشی تحرکات شما از چشم ما پنهان نمی‌ماند!
اباعبدا...(ع) در پاسخ نامه‌ای نوشتند که هم نماد امر به معروف و نهی از منکر زبانی و هم عملی است و در آن بدعت‌های معاویه را به او گوشزد می‌کنند. از جمله کشتن عده‌ای از شیعیان همچون «حجر بن عدی» و «عمر بن حمق» در راه دوستی امیرمؤمنان(ع).
ایشان همچنین به بدعت معاویه در معرفی زیاد بن ابیه به عنوان برادر خویش و گماشتن او بر مردم عراق که در مخالفت با سنت نبوی بود، نیز اشاره کردند.
آیا امر به معروف و نهی از منکر زبانی حضرت سیدالشهدا(ع) در دوران یزید نیز ادامه داشت و ایشان از این طریق نیز سعی در روشنگری و اصلاح امت جدشان داشتند؟
بله، سخنرانی‌های ایشان در چند ماه سکونت در مکه و نیز فعالیت‌های آن حضرت(ع) از بدو خروج از مکه تا روز عاشورا در راستای امر به معروف و نهی از منکرهای زبانی و اتمام حجت است و ایشان مرتبه زبانی این فریضه را هم با سخنرانی و هم با نامه‌نگاری در حد بالا انجام داده‌اند.
در حوزه امر به معروف و نهی از منکر عملی سیره ایشان چگونه است؟
این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر باز می‌گردد به قیام ایشان علیه بدعت‌ها و ظلم و جور یزید که به شهادت ایشان و 72 تن از یاران باوفایشان انجامید، البته ایشان ناگزیر به دفاع شدند و در راه دفاع از خود، به شهادت رسیده و این‌گونه، حرکت سیدالشهدا(ع) به عنوان یک حرکت الگویی، الهام بخش همه حق طلبان و آزادی خواهان عالم شد، حتی در سطح کسانی چون گاندی که غیرمسلمان بود، اما با الهام از عاشورا، حرکت‌های ضداستعماری را در هندوستان انجام داد.
نظر شما