دو دوره طولانی جنگ‌های ایران و روسیه که در دوره فتحعلی شاه قاجار روی داد، اقشار گوناگون مردم را به دفاع از خاک میهن وادار کرد و ملت ایران با وجود اینکه در طول این جنگ‌ها برای نخستین بار با دستاوردها و پیشرفت‌های غربیان آشنا شدند، اما مقهور این پیشرفت‌ها نشده و این مسأله افزون بر عرق ملی و میهنی مردم، در ایفای نقش علما و بیانیه‌ها و فتواهای سیاسی و جهادی آن‌ها ریشه دارد. اهمیت مکتوبات علمای دوره قاجار در دفاع از کشور در مقابل دست اندازی‌های بیگانگان، به اندازه حفظ بخش‌های زیادی از خاک کشور حایز اهمیت فراوانی است و نشان دهنده نفوذ اجتماعی علما بوده است. در این مورد نوشته‌های شیخ جعفر نجفی (کاشف الغطا) قابل اعتناست که با صدور فتوایی ضمن تشریح وظایف علما در زمان بی‌توجهی و ناآگاهی مردم در مقابله با دولت بیگانه و غیرمسلمان، دفاع از کشور اسلامی را ارجح از حفظ جان عنوان کرده و جهاد با کفار را برتر از فرایض دینی دانسته است: «ایها الناس! دنیا دار فناست و در آن قراری نیست و مرگ پیش روی شماست و از آن، مجال فراری نه. پس بفروشید جان‌های خود را به رضای خدا[....] پیش از آنکه بمیرید با نومیدی و زیانکاری.» (احکام الجهاد و اسباب و الرشاد، ص 250) کاشف الغطا در بیان اهمیت مسأله جهاد نیز تأکید می کند:«مطلق جهاد و غزا(جنگ با دشمن دین)، بعد از عقاید اسلامیه و ایمانیه، افضل از هر عمل است.» (همان، ص 132)
وی سپس با برشمردن انواع جهاد، اطاعت از علما در زمان غیبت را واجب دانسته و به دلیل اهمیت مسأله دفاع از سرزمین اسلامی در مقابل کفار، خواستار کنار گذاشتن مخالفت‌ها با سلطان و حاکم زمان شده است. پیشتازی علما در دفاع از کشور و ضرورت مقابله با تهاجمات بیگانگان؛ نشان از اهمیت مسأله حفظ استقلال و عزت مسلمانان و سرزمین‌های اسلامی است. میرزای قمی عالم دیگری است که با صدور فتواهای متعدد در جنگ با روس‌ها، ضمن انجام وظیفه دینی و شرعی خود در بسیج مردم برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی، در صدد است تا پیامدهای ناشی از این نبرد و تسلط احتمالی آن‌ها بر ایران را تشریح کرده و مردم را از وضعیت ناخوشایند تسلط کفار بر ایران و اوضاع نامناسب آینده بیم دهد: «..... این مقاتله بر طبقات مسلمین واجب است و تارک آن عاصی و شکی نیست که اگر مقصود کفار، تغییر احکام اسلام و تبدیل دین با قتل و غارت و نهب(غنیمت) مسلمین باشد، اطلاق مُقاتِل فی سبیل الله صادق است بر کسی که با آن جماعت قِتال کند» (همان، ص 132 و 133)
«.... اگر مقصود کفره بالذات (کفار ذاتی) دفع پادشاه [اسلام] باشد، نه اسلام خود، ولیکن دفع پادشاه، مستلزم دفع بنای اسلام باشد، بر همه بینندگان و شنوندگان، مقاتله و مجاهده بر دفع و رفع کفار واجب است به قاعده الاقرب فالاقرب »
شیخ هاشم کلبی از علمای دوره قاجاریه و مقارن با جنگ‌های ایران و روس نیز از اهمیت مسأله دفاع غافل نبوده و با صدور فتواهای متعدد و پاسخ به شبهات و پرسش‌های گوناگون درباره چگونگی و چرایی جهاد با روس‌ها، اهمیت این مسأله را مساوی با حفظ اسلام و دفاع از شریعت حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) دانسته و نسبت به خطرات ناشی از تسلط روس‌ها بر کشور هشدار داده است: « قصد هر ذی ملت ، تأیید مذهب و ملت خود و اِبطال غیر است و اگر [دشمنان] تصریح کنند که قصد ایشان، مجرد سلطنت است، در این دعوی صادق نیستند و این غیر از خدعه و حیله نیست و مقصود آن‌ها رفع وحشت و آرام گرفتن مسلمین است تا از زیردستی آن‌ها مضایقه و اِکراهی نداشته باشند. اما چون متمکن و غالب شوند، منع کنند مسلمین را از اظهار شعایر دین خود، اذیت کنند ایشان را و گرامی دارند کسانی را که رغبت به طریقه ایشان می کنند.»
فتوای شیخ هاشم بسیار قابل تأمل است. هشدار وی نسبت به مکر و فریب موجود در رفتار دشمن که برای آرام کردن مقطعی مردم و به منظور همراهی با سیاست‌های آن‌ها انجام می شود، نشان می‌دهد در پس سیاست‌های نرم و پیشنهادهای دوستانه دشمنان امت‌های اسلامی چیزی جز ذلت و خواری وجود ندارد.
نمونه ای از آگاهی و بصیرت علما نسبت به اهداف پشت پرده سیاست‌های خارجی را در فتواهای آقا سیدعلی طباطبایی(صاحب ریاض) می توان مشاهده کرد:« ... بر جمیع مسلمین و مؤمنین و عامه مکلفین، واضح و آشکار است که در این چند ساله که کفار روس، هجوم بر بلاد مسلمین آورده، درصدد تسخیر ممالک اسلام
می باشند... هرگاه ضرری از کفار به دولت اسلامی رسد، بدیهی است که به دین اسلام رسیده و اگر مملکتی از اسلام به تصرف کفار آید، خواه مانع از اجرای احکام شرعیه باشند یا نباشند، رفته رفته احکام اسلام از میان برداشته می شود و کار به جایی می رسد که بالمره[یکباره] اظهار شعایر ایمان نمی توان، و بالمآل
[در نتیجه] بلاد مسلمین حکم بلاد چند به هم
می رساند که کفار مسخر نموده اند و اثری از اسلام باقی نمی ماند. » (مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، ج 1 ، ص 69)
در اهمیت این مسأله همین بس که از طرف فقیه روشن بین و نکته سنج تأکید شده است اختلافات داخلی و مشکلات موجود نادیده گرفته شده و با وجود نارضایتی از عملکرد سلطان و فرماندهان و با هدف حفظ کیان اسلامی و دفاع از میهن، همه مردم با یکدیگر متحد شوند تا دشمنان نتوانند از این اختلافات داخلی به نفع خود بهره برداری کنند. اهمیت دفاع در برابر کفار در اسلام به قدری است که در صورت وجوب چنین مسأله ای هرگونه اجازه و قانون و شرایط خاص در دفاع کنار گذاشته شده و بر هر مسلمانی واجب
می شود که به صحنه جهاد علیه متجاوزان و کفار شتافته و بدون توجه به هر نوع وابستگی سیاسی، فکری، اجتماعی و اقتصادی و تنها به منظور حفظ کیان اسلام از جان و مال و فرزند خود نیز بگذرد. دعوت مکرر علما در بیانیه‌ها برای اتحاد مسلمین و کنار گذاشتن اختلافات داخلی در مواجهه با هرگونه تهاجم خارجی، حاکی از اهمیت مسأله دفاع در آیین و احکام اسلامی دارد؛ زیرا آنچه در اسلام برای مسلمین در نظر گرفته شده، چیزی جز عزت و اعتلای همیشگی برای مسلمانان نیست. از جمله ملا احمد نراقی بر وجوب جهاد با روس‌ها به عنوان اولویت مسلمین تأکید دارد:
« جهاد و مقاتله با طایفه روسیه، محل شبهه و نزاع نیست؛ چه از قصد ایشان به ولایت اسلام و تصدی به تسخیر بعضی محال [جمع محل] مسلمین، خوف بر بیضه اسلام ظاهر و تسلط آن‌ها بر برخی از بلاد اهل ایمان و زبونی و زیردستی جمعی کثیر از مسلمین در حکومت آن‌ها و استیصال بسیاری از اهل اسلام در دست جفای آن‌ها معلوم است... وجوب جهاد با این طایفه، محل تأمل نه، و حرمت تقاعد
[کناره گیری] از قتال ایشان جای تشکیک نیست. » (احکام الجهاد و اسباب الرشاد،
ص 339)
افزون بر تهاجم روس‌ها در دوره قاجار که به کرات صورت می گرفت، رقابت بر سر کسب موقعیت و نفوذ اقتصادی و سیاسی در کشور، انگلیس را نیز برای دستیابی به این منافع به طمع انداخت. به همین دلیل در این دوره در چندین نوبت مرزهای شرقی و جنوبی ایران مورد تهاجم انگلیس‌ها قرار گرفت تا با جداسازی بخش‌هایی از ایران، موقعیت مناسبی برای خود به وجود بیاورند. عملکرد علما در این زمان نیز قابل توجه است. حاج میرزا محمدباقر مجتهد تبریزی، شیخ علی اصغر شیخ الاسلام، میرزا اسماعیل مجتهد، امام جمعه از علمای تبریز با صدور بیانیه ای
آمادگی مردم تبریز برای مقابله با تهاجم نیروهای انگلیسی به بوشهر را اعلام کرده و وجوب دفاع در مقابل حملات بیگانگان برای همه مردم ایران را لازم دانسته اند:
«... امروز که ملت خارجه (نیروهای انگلیس) هجوم و حمله بر ملک اسلام آورده اند، به حکم نص تنزیل و احکام حضرت رسول واجب التبجیل (واجب الاحترام) بر عموم اسلامیان واجب است که به جان و مال در مقام جهاد و دفاع باشند و دین خود را حفظ نمایند» (روزنامه وقایع اتفاقیه، پنجشنبه 9 جمادی الثانی 1273 ق، ص 1)
ملا احمد، آقا سیدجواد مجتهد، آقا محمد کاظم، حاج محمد کریمخان قاجار نیز از علمای کرمان ضمن اعلام آمادگی مردم این منطقه برای مقابله با تهاجم انگلیس‌ها به بوشهر، لزوم هوشیاری و اتحاد همه مردم در مقابل این حملات را خواستار شده و آن را همانند دستورهای دینی در اسلام و حاصل آن را حفظ عزت مسلمین دانسته اند.
نظر شما