«خیام» شاعری است که تنها با چند رباعی توانسته است از مرزهای زمان و مکان بگذرد و اگرچه خود، شعر را مهم‌ترین عرصه فعالیتش نمی‌دانسته است، به یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین شاعران تاریخ ادبیات جهان تبدیل شده است. حکیم عمرخیام را به رباعی‌هایش می‌شناسیم و با اینکه می‌دانیم که در دوره حیات خود، ریاضیدان و منجمی مشهور نیز بوده، در قلمروی ادبیات فارسی از او تنها مجموع رباعیاتی در دست فارسی‌دانان است که البته در صحت انتساب برخی از آن‌ها نیز تردید است. اما علاوه بر مجموع رباعیات خیام که گنجینه‌ای غنی از فلسفه و حکمت شرقی است، باید به اثر دیگری از او تحت‌عنوان «نوروزنامه» نیز اشاره کرد.
درباره نوروزنامه
نوروزنامه کتابی است به زبان فارسی منسوب به عمرخیام، که درباره پیدایش جشن نوروز و آداب آن نوشته شده و با توجه به اشاراتی که خیام در آن به مبدأ تقویم جلالی و کبیسه‌های پیش از آن می‌کند، نوشتن این کتاب باید در حدود سال ۴۹۵ هجری قمری (۴۸۰ خورشیدی) صورت گرفته باشد، و اگرچه گزارش جشن نوروز و مهرگان و تاریخ این دو روز در کتاب‌های ادبی و تاریخی عربی مکرر آمده و در ادبیات فارسی نیز پیش از خیام، در کتاب‌های التفهیم و زین‌الاخبار به آن‌ها اشاراتی شده، اما تنها کتاب فارسی که مستقلاً درباره نوروز نوشته شده، همین کتاب است.
این کتاب دارای فهرست یا ابواب جداگانه نیست اما سرفصل موضوعات آن عبارتند از «دیباچه»، «آغاز کتاب نوروزنامه»، «اندر آیین پادشاهان عجم»، «اندر یادکردن زر و آنچه واجب بود درباره او»، «اندر علامت دفین‌ها»، «یادکردن انگشتری و آنچه واجب آید درباره او»، «یادکردن خوید و آنچه واجب آید درباره او» ، «یادکردن شمشیر و آنچه واجب آید درباره او»، «یادکردن تیر و کمان و آنچه واجب آید درباره ایشان»، «یادکردن قلم و خاصیت او و آنچه واجب آید درباره او»، «یادکردن اسپ و هنر او و آنچه واجب آید درباره او»،... و «گفتار اندر خاصیت روی نیکو».
به‌عبارتی خيام رسال خود را با سبب پيدايش نوروز آغاز مي‌كند و ريشه اسطوره‌اي و تاريخي آن را بيان مي‌دارد و درباره دوازده ماه سال و معناي آن‌ها آگاهي‌هايي در اختيار خواننده قرار مي‌دهد.
سپس از آيين‌هاي پادشاهان باستاني ايران و آمدن موبدان موبد نزد شاه در نخستين روز سال نو ياد مي‌كند و پس از آن آگاهي‌هايي نيز درباره دفينه‌ها، انگشتري‌ها و پيرايه‌هاي آن، شمشير و تير و كمان، قلم و خاصيت آن‌ها، و نیز اطلاعاتي درباره اسب و تيمارداري و نام اسبان و بازها ارایه می‌دهد و در هر بخش نيز حكايت‌هاي كوتاه تاريخي و اجتماعي آورده و بدين‌گونه بر جذابيت كتاب می‌افزاید.
درباره انتساب کتاب
علی حصوری دربار صحت انتساب این کتاب به خیام معتقد است که یادداشت‌های این کتاب را خیام فراهم کرده، اما این یادداشت‌ها پس از او به‌وسیله دیگران به‌شکل کتاب موجود درآمده است، و مجتبی مینوی نیز معتقد است که هرکه قبلاً با فلسفه خیام اندکی آشنایی داشته باشد و سپس نوروزنامه را با آن‌ها قیاس کند، وحدت طرز فکر را در تمامی آثار درخواهد یافت. مینوی نیز نیامدن نام این کتاب در زمره آثار خیام در تذکره‌ها را از کوتاهی تذکره‌نویسان دانسته و می‌گوید: «مگر ارباب تذکره‌ها همه‌چیز را نوشته‌اند؟ یا مگر همه اقوال و روایات آن‌ها راست است؟»
نوروزنامه به سبک نثر قرن پنجم هجری نوشته شده و بنیاد آن بر پایه سبک بلعمی و بیهقی است؛ یعنی از حیث ایجاز و عدم مترادفات و موازنه و کم‌‌داشتن لغات تازی و انشای جمله‌های کوتاه و زیبا از پیروان سبک قدیم است، با این‌حال در متن کتاب، برخی خصوصیات نثر جدیدتر نیز به چشم می‌خورد. اهميت نوروزنامه در نثر ساده و روان آن است و به همين دليل است که اين اثر را در شمار متن‌هاي مهم ادبي مي‌دانند كه سرشار از تركيبات و واژگان رسا و خوش‌آهنگ زبان فارسي است.
نسخه های موجود کتاب
در حال‌حاضر گزیده‌ای از متن نوروزنامه با یادداشت کوتاهی از دكتر محمدشريف ملك‌زاده و جعفر جوان‌بخت، همراه با نوشتاری از دکتر حسن انوشه در اختیار علاقمندان قرار دارد.
در این نوشتار از برپايي نوروز در روزگار صفويان و رساله‌هايي‌كه در آن دوره درباره اين جشن بزرگ نوشته شده بود، آگاهي‌هايي در اختيار خواننده قرار مي‌گیرد و از اثري به نام «نوروز و سي‌روز» نوشته ملا محسن فيض‌كاشاني نیز ياد مي‌شود كه درباره ويژگي‌هاي جشن نوروز و نام‌هاي سي‌گانه روزهاي فروردين است. کتاب گزیده نوروزنامه که در سال 1391 منتشر شده، شرح دشواري‌های متن کتاب را نیز دربرگرفته و در پانوشت صفحات متن آن نیز تمامي واژگان دشوار، اصطلاحات و عبارات عربي توضيح داده شده و نام‌ها نيز با توضيحاتي مشخص شده‌اند و به این طریق خواننده مي‌تواند به‌آساني متن را، بي‌آنكه نياز به استفاده از منابع ديگر داشته باشد، بخواند.
در صفحات پاياني كتاب نیز فهرست برخي از واژه‌هايي‌كه در متن آمده به‌ترتيبِ حروف الفبا ذكر شده، اما متأسفانه از آوردن شماره صفحات در جلوی هر واژه، غفلت شده است و در نتيجه خواننده‌اي‌كه بخواهد واژه‌اي را در متن بيابد، بايد همه صفحات كتاب را جستجو کند.
نظر شما