یکی از راهکارهایی که از نگاه دینی جالب توجه به نظر می‌رسد و می‌تواند نقش اثرگذاری در پیشگیری و مصونیت از گناه ایجاد کند، راهکار تحکیم روابط خویشاوندی و یا همان صله رحم است که از نگاه قرآن کریم و سنت معصومان(علیهم السلام) حایز اهمیت فراوان است. پیوندهای خویشاوندی مستحکم و مبتنی بر حس همدلی و خیرخواهی، به سبب آنکه از سویی فضا را برای نظارتی همگانی توسط افرادی که با یکدیگر پیوند دارند، نسبت به عملکرد همدیگر آماده می‌کند و از دیگر سو به تقویت احساس عزت نفس و شخصیت در افراد که نقشی مهم در پرهیز از ناهنجاری‌ها دارد، می‌انجامد و همچنین امنیت و آرامش روانی را بدانان ارزانی می‌دارد، راهکار مهمی در پیشگیری از گناه و جرم از نگاه دینی به شمار می‌رود.
مفهوم صله رحم
به گفته طبرسی، «صله رحم» اين است كه انسان خويشاوندان را به خود بپذيرد يا اينكه به آن‌ها كمك مالى یا کمک‌های دیگر بنماید. (طبرسی، 1372،ج 5، ص 8)
شایان ذکر است، خویشاوندی از نگاه اسلام دارای دامنه‌ای بس گسترده است و تنها به خویشاوندان نزدیک محدود نمی‌شود. افزون بر این، برقراری پیوند یاد شده، هم در زمان حیات افراد خویشاوند لازم و شایسته است و هم پس از مرگ آنان.
مفهوم گناه از نگاه اسلام
«گناه» که در تعابیر قرآنی از آن با عناوینی چون: إثم، ذنب، خطئیه، معصیت، فجور و... یاد شده است، به معنای نافرمانی از دستورهای خداوند است. به عبارت ديگر، مي‌توان گفت، گناه، هرگونه عملي است كه فرد با ارتكاب آن از حدود الهي تجاوز مي‌كند. در محدوده دين، تمام آنچه با قوانين طبيعي و اجتماعي مخالف باشد يا با فضيلت‌هاي اخلاقي، شرافت انساني، عفت عمومي و سعادت اجتماعي منافات داشته باشد، گناه به شمار مي‌آيد و در برخي موارد، متخلف مجازات خواهد شد. بنابراين، دين با ديد گسترده‌تري به مسأله گناه مي‌نگرد و افزون بر توجه به سلامت جسمي و اجتماعي، به سلامت روح و آرامش فكر و جان نيز اهميت مي‌دهد.
اهمیت صله رحم در قرآن کریم
اهمیت صله رحم در آیات متعددی از قرآن کریم انعکاس یافته است:
1- در آیه ای خداوند از صله رحم در ردیف دادگری، نیکوکاری و نیز پرهیز از فحشا، منکَر و همچنین ستم یاد کرده است: «در حقيقت، خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مىدهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مىدارد. به شما اندرز مىدهد، باشد كه پند گيريد.»
2- در آیه ای دیگر، خداوند از موضوع گسستن پیوندهای خویشاوندی در کنار گناه بزرگی چون فساد در زمین سخن گفته و فرموده است: «آيا جز اين اميد داريد كه چون (از كتاب خداوند) رو بگردانيد، در زمين تباهى انگيزيد و پيوندتان را با خويشاوندان بگسليد؟»
3- همچنین خداوند کسانی که پیوندهای خویشاوندی را می‌گسلند، زیانکار معرفی کرده، می‌فرماید: «همانانى كه پيمان خدا را پس از بستن آن مىشكنند و آنچه را خداوند به پيوستنش امر فرموده، مىگسلند و در زمين به فساد مىپردازند، آنانند كه زيانكارانند.»
4- و در آیه ای دیگر، از این افراد با عنوان افرادی نفرین شده و بد عاقبت یاد شده است: «و كسانى كه پيمان خدا را پس از بستنِ آن مىشكنند و آنچه را خدا به پيوستن آن فرمان داده، مىگسلند و در زمين فساد مىكنند، برايشان لعنت است و بد فرجامى آن سراى ايشان راست.»
رابطه صله رحم با ترک گناه
بخوبی می‌دانیم که درباره اهمیت و جایگاه صله رحم در منابع دینی روایات و احادیث فراوانی وجود دارد که هر یک به آثار و برکات پیوند خویشاوندی اشاره دارد، آثاری همچون طولانی شدن عمر، زیادی رزق و روزی و... اما در این میان، نقش صله رحم در پیشگیری و بازداری از گناه بسیار جالب توجه به نظر می‌رسد. شاید تاکنون به این موضوع نیندیشیده باشیم که پیوند صمیمانه و از سر صدق و صفا با اقوام و خویشاوندان می‌تواند نقش سازنده‌ای در پیشگیری از گناه و به صورت کلی کارهای خلاف شرع و عقل و عرف ایفا کند؛ موضوعی که در سخنی گرانمایه از امام صادق (علیه السلام) انعکاس یافته است. آن امام بزرگوار در سخنی گهربار به چنین نقشی این گونه اشاره می‌فرماید: «به راستى، صله رحم و نيكوكارى حساب را آسان كنند و (آدمى را) از گناهان باز دارند ....»
در توضیح این سخن باید گفت، این نقش و تأثیر از سه بعد مهم قابل بررسی است:
1- صله رحم و فراهم کردن زمینه نظارت جمعی
هر کدام از ما به هنگام احساس حضور ناظران، از ارتکاب بسیاری از اعمال که از نگاه عرف و شرع ناپسند به شمار می‌روند، امتناع می‌ورزیم. نظارت دیگران بر عملکرد انسان و اهمیت قضاوت آنان درباره نحوه رفتار آدمی همواره در جهت گیری فعالیت‌های آدمی تأثیر داشته و او را از برخی کارها که انجام آن‌ها از نظر دیگران ناپسند است، باز می‌دارد. روابط مستحکم میان خویشاوندان، شرایط این گونه نظارت و مراقبت را فراهم آورده و زمینه های لغزش و ارتکاب کارهای ناشایست را در افراد از بین می‌برد. این احساس بازدارنده که به دلیل نظارت نزدیکان است، در فرهنگ دینی با عنوان حیا از آن یاد می‌شود. حَيا به معنای خوددارى نفس از زشتي ها و نیز ترك آن‌هاست (راغب اصفهانی، 1412، ص 270). از نظر اصطلاحی، حيا حالتی راسخ و ملكه ای نفسانى است كه اثرش انقباض و احساس ناراحتى روح در مقابل عمل زشت و امتناع از كارهاى خلاف ادب به دلیل ترس از ملامت و سرزنش دیگران است. (جرجانی، 1412، ص 42) هر چند نزدیک‌ترین ناظر بیرونی نسبت به انسان خداوند است و شایسته است که انسان از او حیا کند، چنانکه امام سجاد(علیه السلام) فرمود: «از خداوند متعال بترس، چون بر تو قدرت دارد، و از او شرم كن، چون به تو نزديك است.» اما انسان‌ها معمولاً از انسان‌های دیگر بویژه از نزدیک‌ترین افراد نسبت به خود حالتی شرم گونه دارند و از ارتکاب بسیاری از اعمال به خاطر حیایی که در مقابل خویشاوندان خود دارند، باز می‌ایستند. گسترش و تحکیم پیوندهای خویشاوندی یا همان صله رحم که اسلام بسیار روی آن تأکید کرده و در کنار تقوا از آن نام برده است، می‌تواند زمینه این نظارت جمعی را فراهم آورده و مانع ارتکاب بسیاری از لغزش‌ها و گناهان گردد.
2- احساس ارزشمندی و عزت نفس
در چرخه روابط خویشاوندی، تک تک اعضا به سهم خود در توسعه و سالم سازی این پیوند، نقش ایفا می‌کنند. این ایفای نقش، به هر یک از افراد حاضر در حلقه خویشاوندان، احساس ارزشمندی و عزت نفس اعطا می‌کند و خود این احساس مانع از ارتکاب گناه می‌گردد، چنانکه علی(علیه السلام) فرمود: «آن كس كه شرافت معنوى و كرامت نفس خود را باور دارد، خويشتن را با ارتكاب گناه، خوار و حقير نخواهد کرد.»
روان‌شناسان معتقدند، علت اصلي حس حقارت و خود بزرگ بيني در افراد، ریشه در طرد شدن مداوم آنان از سوی اطرافيان دارد كه همين مسأله خود زمینه بروز بسياري از ناهنجاري‌هاي رواني است. از نگاه روان‌شناسی، روابط اجتماعی و از جمله رابطه با خویشاوندان، نقش مهمی در تأمین نیازهای انسان دارد. نیاز به دلبستگی در انسان، تنها در تعامل با دیگران تأمین می‌شود. دوست داشتن و دوست داشته شدن، مطلوب انسان است. صمیمیت که از احساس عمیق وابسته بودن و رابطه داشتن با دیگران بویژه خویشاوندان پدید می‌آید، اصل موجودیت ماست. (سالاری فر، 1389، ص 346) حضور در جمع بستگان به بسیاری از نیازهای عاطفی و روحی انسان پاسخ داده و عواطف او را ارضا می‌کند. ارضای این عواطف در محیط خویشاوندی مانع از ارضای آن در خارج از این عرصه که خطرهای زیادی آن را تهدید می‌کند، و شخص با برقراری ارتباط صمیمی با بستگان خود و ارضای عواطفش، به ارزش و جایگاه خود در میان آنان آگاه شده و دیگر حاضر نمی‌شود با ارتکاب کارهای خلاف اخلاق و قانون از ارزش و جایگاه خود نزد آنان بکاهد. این ارتباط به هر میزان که عمیق و صمیمی تر باشد، احساس ارزش بیشتری را به شخص القا می‌کند و او و توانایی هایش را در نظرش ارزشمند جلوه
می‌دهد.
3- ایجاد احساس امنیت روانی
پیوندهای مستحکم خویشاوندی زمینه را برای ایجاد احساس امنیت و آرامش افراد خانواده فراهم می‌کند. بسیاری از جرایم و گناهان، معلول اضطراب‌ها و ناآرامی‌های درونی افراد متخلف است و رابطه سالم میان خویشاوندان به عنوان تکیه گاه‌هایی مطمئن، می‌تواند این گونه اختلال‌ها و مشکلات را از بین برده و اضطراب و ناآرامی را از وجود افراد بویژه جوانان بزداید. به گفته علامه جعفری، «مقدار فراوانى از اختلال‌های حياتى ما ناشى از اضطراب‌ها و اختلال‌هایی است كه در روان ما، به وجود مىآيند و دمار از حيات ما درمىآورند. غصهها و اندوهها، همانند تيشههاى مخفى، بر بريدن ريشههاى حيات ما مشغولند... هيچ عاملى براى از بين بردن غصهها و اندوهها، مانند احساس اشتراك با ديگر انسان‌ها در ناملايمات و ناگوارىها و لذت بردن از رفاه و آسايش آنان وجود ندارد.» (جعفری، 1359، ج 5، ص 87)
از آنچه تاکنون گفته شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که برقراری و تحکیم پیوندهای خویشاوندی از عوامل مهم بازداری افراد از ارتکاب گناه و جرم در حوزه شخصی و نیز در عرصه اجتماع است و نبود یا سستی این گونه پیوندها زمینه را برای ارتکاب گناه و معصیت در جامعه فراهم می‌آورد.
نظر شما