زیارت؛ اذان ايمان و دين داري

علی سکندری

بیست و سوم ذی قعده روز زیارتی مخصوص امام رضا(ع) است و زیارت آن حضرت از دور و نزدیک سنت است. هرچند تشرف به زیارت آن حضرت همانند سایر زیارتها همیشه مطلوب است، ولی تشرف به حرم امام رضا(ع) و زیارت ایشان در این روز سفارش بیشتری شده و از جایگاه مهمتری برخوردار است. به همین مناسبت درنگی می کنیم در مقوله زیارت.

واژه زیارت

زيارت را ديدار كردن با قصد گويند كه در ريشه اين واژه، مفهوم ميل و گرايش نهفته است؛ گويى زيارت كننده از ديگران روى گردانده و به سوى زيارت شونده متمايل شده و قصد كرده است، و نيز در معناى زيارت، قصد اكرام زيارت-شونده و اُنس گرفتن با او نهفته است.

یکی از راه های بزرگداشت مفاخر و صاحبان کمال، زیارت آنان است که در حقیقت، موجب بقا و استمرار حیات علمی، هنری و معنوی آنان می گردد. افزون بر اینکه عامل پیوند نسل حاضر و نسل های آینده، با نسل های گذشته و وسیلۀ ارتباط روحی با آنان و کمالاتشان است.

اما زیارت در لغت از ریشه "زور" است؛ اصل این واژه به معنای میل و عدول از چیزی است. دروغ را از آن جهت –زور-گفته اند که مایل و منحرف از راه حق است و زائر را از آن جهت زائر می گویند که وقتی به زیارت می رود از غیر زيارت-شونده عدول می کند و رو بر می گرداند.(1)از این رو برخی گفته اند: زیارت به معنای قصد و توجه است.(2)

حکمت زيارت

زيارت، حضور عارفانۀ عاشق در ديار معشوق، ديدار عاشقانۀ زائر از سراي زیارت شونده، اظهار عشق و ارادت مُحب به محبوب، دل دادن صميمانۀ دل داده در کوي دلدار، سرسپردن سرباز فداکار در پيش پاي سردار، اعلام فروتني دين دار در برابر دين و پيشوايان ديني و اذان ايمان و دين داري است. زيارت، اعلام وفاداري صادقانۀ مُريد است به مراد، ابراز علاقه مُطيع است به مُطاع و اعلام خود فراموشيِ جان بر کفِ مخلص است نسبت به جانان. زيارت عَرضۀ خويشتن بر ترازو و ابزار سنجش است، ايستادن در برابر آينه و معيار کمال و نشانيِ کويِ کمال به انسانِ تعالي طلب است که به کجا مي-توان رسيد. زيارت، سفري مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سراي دل آغاز مي شود، از راه دل عبور مي کند و سرانجام در منزل دل به مقصد و مقصود مي رسد و بار بر زمين مي نهد.(3)

فلسفه زيارت

تعظيم، تکريم، گرامي داشت وياد کردن انسانهاي شايسته، هنرمند، فرهيخته، فرهنگ ساز، نقش آفرين، مُصلِح، متحول کنندگان تاريخ و ... نيز زنده نگه داشتن نام و ياد آنان پس از مرگ، لازمۀ محبت ، عشق ارادت انسان به نيکي ها و کمالات است و ريشه در فطرت و سرشت آدمي دارد. امروزه شاهديم که ملت ها و مليت هاي مختلف، بزرگان علم، ادب و هنر خويش را با برگزاري همايش ها، گردهمایی ها و ... گرامي مي دارند؛ فضايل و کمالاتشان را بر مي شمارند، به وجود آنان افتحار مي کنند و... اين نکوداشت ها اختصاص به عصر حاضر ندارد بلکه در طول تاريخ ادامه داشته؛ هر چند که در کيفيت و کميت مختلف بوده است.

تلاش جوامع گوناگون برای حفظ آثار نيکان، احياي ميراث گذشتگان و رواج موزه ها نمونه اي از نکوداشت مفاخر نياکان است. بدين ترتيب در تکريم و تعظيم صاحبان کمال، تفاوتي بين زندگان و مردگان صاحب کمال نيست.

گر چه هرروز در کيفيت و شکل نکوداشت ها تغييراتي حاصل مي شود ولي ريشۀ اين بزرگداشت ها، تکريم ها و تعظيم ها، زيبادوستي انسان و عشق و ارادت فطري او به کمال است. هر کسي با کشش دروني و خداداد خويش، زيبايي را دوست مي دارد، به کمال عشق مي ورزد، صاحبان کمال و زيبايي را مي ستايد و در مقابل آنان از خود فروتني نشان مي دهد. چنان که از عوامل و انگيزه هاي عبادت آدمي در پيشگاه کمال مطلق -جل و علي- نيز همين کمال دوستي است. حتي بت پرستان نيز از آن جهت در برابر هياکل چوبي و سنگي کُرنش مي کنند که آنها را صاحب کمال و برخوردار از جمال مي پندارند؛ هر چند در آن پندار و اين کردار صائب نيستند.(4)

زیارت در دین اسلام

در دین اسلام، به صورت خاصی از این واقعیت بشری بهره‏برداری شده است و برای دیدار و زیارت قبور پیشوایان و فداکاران بزرگ، آداب ویژه ای وجود دارد که رعایت آن آداب و خواندن آن زیارت ها و توجه به مضامین شان و تأمل در آن ها می‏تواند به صورتی شگفت‏انگیز، شخصیت‏ساز و حماسه گستر باشد. این موضوع- چنانکه معلوم است- اختصاص به شیعه ندارد؛ علمای بزرگ اهل سنت نیز درباره‏ی زیارت پیامبر اکرم (ص) و آداب آن،ده ها کتاب و رساله نوشته‏اند. همچنین فلاسفه نیز به این واقعیت توجه کرده‏اند؛ از جمله: ابن سینا که شرحی مفصل نوشته است در جواب شیخ ابوسعید ابوالخیر درباره‏ اهمیت و فایده‏ی زیارت قبور صالحان و مردم بزرگ و کامل.

در مذهب شیعه، مکتب زیارت، یکی از آموزنده‏ترین و سازنده‏ترین مکاتب بوده است؛ زیرا بزرگان شیعه نوعا شهید شده‏اند و همواره در زیارت های آنان دو مضمون ذکر شده است که خواندن و توجه به آن دو مضمون، در حال زیارت و صفای دل و کنار تربت شهید، تأثیری انکارناپذیر دارد؛ آن دو مضمون، یکی مربوط به این است که این شهیدان، در راه خدا از همه چیز خود و جان و خون خویش گذشتند و پیوستن به ابدیت را، در جوار رحمت حق، بر چند صباح، عمر بیشتر ترجیح دادند و در راه ابدیت مطلق و پیوند زدنِ هستیِ روحِ خود با آن بی کران ها تأمل و تردید روا نداشتند؛ از این جهت به والاترین مفهوم بلوغ انسان، در عرصه‏ی رابطه‏ی «انسان- خدا» و «انسان- ابدیت» دست یافتند. مضمون دوم مربوط به این است که این شهیدان، در راه اقامۀ عدل و ایستادگی در برابر جباران و ستمگران و امر به معروف و نهی از منکر خون خود را دادند و جان خود را باختند. و از این جهت به والاترین مفهوم بلوغ انسان، در عرصۀ رابطۀ «انسان- جامعه» دست یافتند.(5)

جميع فقهاى اسلام بر جواز زيارت قبور مسلمانان اجماع و اتفاق دارند. فقط پيشوايان وهابى‏ اين عمل را جايز نمي دانند؛ در صورتى كه در سه كتاب، از كتب صحاح اهل تسنن رواياتى موجود است(6) كه بر جواز اين موضوع تصريح می کند؛ از جمله، در صحيح مسلم، قسم ثانى، جزء اول، باب «استئذان النبى ربه فى زيارة قبر امه» روايت مي كند که پیامبر اکرم (ص) قبر مادر بزرگوار خود را زيارت كرد و فرمود: استأدنت ربى فى زيارة قبر امى، فاذن لى فزوروا القبور، فانها تذكر بالموت يعنى: «من از پروردگارم در باره زيارت قبر مادرم اجازه خواستم، خدا به من اجازه داد. پس شما هم قبور را زيارت كنيد؛ زيرا قبور، انسان را ياد مرگ مى اندازد.» ابن حجر عسقلانى در جلد سوم كتاب فتح البارى، باب زيارت القبور مي گويد: «مسلم در صحيح خود از پيامبر اسلام (ص) روايت مي كند كه فرمود: كنت نهيتكم عن زيارة القبور، فزوروها؛ يعنى من پیشتر شما را از زيارت قبور نهى مي كردم ولى اكنون آنها را زيارت كنيد.» ابو داود و نسائى كه نيز از صاحبان صحاح مى‏باشند اضافه مي كنند كه رسول خدا (ع) فرمود: «زيارت قبور، انسان را يادآور آخرت مي نمايد.»(7)

زیارت در قرآن

واژه «زيارت» در قرآن كريم تنها در دو مورد به طور صريح آمده است كه اولي " تَّزَوَرُ عَن كَهْفِهمِ"(8) به معناي مفهومي زيارت ، گراييدن ( در ماجرای اصحاب كهف ) و دومي"حَتَّي زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ (9)به معني اصطلاحي زيارت قبور است.(10)"وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّـلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآءُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُول (11)به لحاظ تفسيري در مورد استحباب و مشروعيت زيارت حضرت رسول(ص) استشهاد مي شود همچنين در آيات ديگري به طور كلي به مفهوم زيارت اشاره دارد.(12)

زیارت در روایات

زیارت از جمله موضوعاتی است که در روایات اسلامی مورد تأكید و تأیید قرار گرفته است که روایات فراوانی از منابع شیعه موجود می باشد که بر اهمیت و ارزش آن سفارش می کند.در ذیل، به برخی از آن ها اشاره می‌کنیم:

1-شيخ مفيد نقل مى‏ كند که رسول خدا (ص) در حيات خود، دستور داد كه مسلمانان به زيارت قبر حمزه (ره)بروند و خود آن حضرت، پيوسته، كنار قبر حمزه و ساير شهدا مى‏آمد و پس از رحلت آن حضرت، فاطمه (س) كنار قبر حمزه (ره)رفت و آمد مى‏كرد و مسلمانان نيز پيوسته كنار قبر حمزه (ره) مى‏آمدند و شهدا را ياد مى‏كردند.(13)

2- از حضرت محمد (ص) روايت شده است: «من زار قبرى بعد موتى كان كمن هاجر الىّ فى حياتى فان لم تستطيعوا فابعثوا الىّ بالسلام فانّه يبلغنى. یعنی؛ هركه قبر مرا بعد از مردنم زيارت كند، مانند كسى است كه به سوی من در زندگي ام هجرت كرده باشد، پس اگر نمى‏توانيد به زيارت من بيایيد به طرف من سلام بفرستيد به من مي رسد.»(14)

3- از امام رضا (ع) روايت شده است كه فرمود: «من زارنى على بعد دارى و مزارى اتيته يوم القيمة فى ثلاث مواطن حتى اخلصه من اهوالها اذا تطاير الكتب يمينا و شمالا و عند الصراط و عند الميزان. یعنی؛ هر كه مرا با دورى خانه و مزارم زيارت كند، روز قيامت در سه موضع نزد او بيايم و او را از هول و هراس نجات دهم: در وقت دادن نامه‏ها به دست راست و چپ و هنگام صراط و هنگام ميزان.»(15)

4- از حضرت محمد(ص) نقل شده است كه فرمود: «هر كس قبر مرا زيارت كند، من نيز او را بی تردید شفاعت خواهم كرد.»(16)

5- رسول خدا (ص)فرمودند: «من زارنی فی حیاتی و بعد موتی كان فی جواری یوم القیامه یعنی؛ كسی كه مرا در حیات و بعد از مرگم زیارت كند در روز قیامت در همسایگی من خواهد بود.»(17)

پس از توضیح اجمالی در مفهوم زیارت و اثبات شرعیت آن و با توجه به اینکه یکی از مقدمات زیارت سفر کردن می باشد، در ادامه به آداب سفر خواهیم پرداخت.

پانوشتها:

1. جوادی آملی، عبد الله، ادب فنای مقرّبان (شرح زیارت جامعه کبیره)، ج 1، ص17-21.

2. بن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه ، ج3، ص36.

3. القیومی، احمد ابن محمد، المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر، ذیل ماده زور.

4. جوادی آملی، عبد الله، همان، ص17.

5.حکیمی، محمد رضا ‏، حماسه غدیر ، ج2، ص303-304.

6.کتب شش گانه اهل تسنن که در برگیرنده احادیث اسلامی می باشد.

7. نجفى خمينى، محمد جواد ،تفسير آسان، ج‏6، ص 374.

8. سوره كهف (18): 17.

9. سوره تكاثر (102): 2.

10. طالعی، عبدالحسین ، زيارت در قرآن، ص 7 و 8 .