در فرهنگ اسلامی، اذان ندای وحدت و یکپارچگی هم هست. کودکی‌هایمان را به یاد بیاوریم، زمانی که با بانگ اذان با دلی شاد، دست پدر یا مادر را می‌گرفتیم و به سوی مسجد می‌رفتیم، در صف‌های منظم نماز می‌ایستادیم و این، برایمان چقدر لذت‌بخش بود. احساس بزرگی، احساس بلوغ و کسی بودن، مفهومی بود که با آغاز پخش اذان در ذهن کودکانه‌مان خطور می‌کرد و محبت خدا را در فکر و جان ما افزایش می‌داد. در این بین، خاطرات ماه رمضان بیش از دیگر ایام با اذان و مؤذنان نامدار گذشته و حال، گره خورده است؛ صدای مرحوم مؤذن‌زاده اردبیلی یا زنده‌یاد محمد آقاتی که اتفاقاً از اهالی کاهو، جایی در مسیر جاده چناران بود، هنوز هم دل را صفا می‌دهد و لحظات شیرین افطار و سحر را به یاد می‌آورد. خوب است همین‌جا بگویم که مرحوم آقاتی، مؤذن آستان‌قدس بود و صدای اذان جان‌بخش او، پیش از دیگر ایرانیان، گوش‌های زائران و مجاوران حرم رضوی را می‌نواخت. قبلاً گفته‌ام، باز هم خدمت شما خوبان عرض می‌کنم، وقتی رویداد یا خاطره‌ای در ذهن مردم ماندگار می‌شود، حتماً تاریخ و گذشته‌ای هم دارد که عموماً از آن بی‌خبریم؛ گذشته‌ای که می‌تواند شناسنامه‌ای باشد برای فرهنگ و تمدن ما. امروز می‌خواهم برایتان از یک تاریخ متفاوت صحبت کنم؛ تاریخ اذان‌گویی و مؤذنان در حرم رضوی. البته در این مختصر نمی‌توان هر آنچه را قابل عرضه است، بیان کرد، اما با همین گفتار کوتاه هم، می‌توان ذهن شما عزیزانی را که دلبسته آستان مقدس ثامن‌الحجج(ع) هستید و بازخوانی تاریخ اماکن متبرکه را دوست دارید، شادمان کرد و این، برای نگارنده کافی است.
نخستین مؤذن شناخته شده آستان
تردیدی نیست مراسم نماز جماعت از زمانی که حرم رضوی شکل گرفت، یعنی اندکی پس از شهادت امام رضا(ع)، در مکانی که امروزه بقعه مطهر قرار دارد و اطراف آن برگزار می‌شد و بعدها، منجر به ساخت قدیمی‌ترین مسجد در اماکن متبرکه، یعنی مسجد بالاسر شد که در همین صفحه و به تفصیل درباره آن صحبت کردیم. بدیهی است وقتی قرار است نماز جماعت برگزار شود، مؤذنی هم باید وجود داشته باشد تا اذان بگوید و احیاناً مُکَبّر باشد. یعنی باید تاریخچه حضور و فعالیت مؤذنان در حرم رضوی را یک تاریخ هزار و ۲۰۰ ساله بدانیم. به خصوص پس از آنکه مسجدی در کنار بقعه مطهر ایجاد شد. خوشبختانه درباره مؤذنانی که نخستین بار در حرم رضوی اذان گفتند، اطلاعاتی هر چند مختصر، در دست داریم. شیخ صدوق در کتاب ارجمند «عیون اخبارالرضا(ع)» که در نیمه قرن چهارم هجری قمری به رشته تحریر درآمده است از ابونصر نیشابوری به عنوان مؤذن و قاری حرم مطهر رضوی یاد می‌کند، بنابراین ابونصر را باید نخستین مؤذن شناخته شده حرم مطهر بدانیم.
سازماندهی مؤذنان حرم
با توسعه اماکن متبرکه و برقراری نظم و نسق سازمانی برای اداره تشکیلات آستان‌قدس رضوی، مؤذنان به عنوان بخشی از اجزا و خدمتگزاران حرم رضوی، در کشیک‌های مختلف حضور پیدا کردند. با این حال، تا اواسط دوره صفویه اطلاعات چندان دقیقی درباره نام و عنوان این مؤذن‌ها در دست نیست، البته موارد معدودی وجود دارد مثلاً هنگام حمله ازبکان به مشهد، در سال ۹۹۷قمری و آن ویرانی و غارت عجیب، شخصی به نام علی‌بیگ، منصب مؤذنی را در حرم مطهر داشت که نامش در کتاب‌های تاریخی وارد شده است. اما به صورت رسمی و در قالب اسناد، نام مؤذنان از سال ۱۰۱۴قمری و در دوره شاه‌عباس یکم در دفاتر حقوقی آستان وارد و برای آن‌ها مقرری تعیین شد. مؤذنان در این دوره به عنوان بخش ثابت هر کشیک، به فعالیت می‌پرداختند و جالب اینجاست برای تأمین مقرری آن‌ها، از سوی واقفان بزرگ موقوفاتی در نظر گرفته شده بود. البته نباید از یاد ببریم که مؤذنان، هم در حرم رضوی و هم در مسجد گوهرشاد حضور داشتند و نظام‌نامه هر کدام از آن‌ها، تا پیش از یکی شدن مدیریت این دو مکان، فرق می‌کرد. در دوره افشاریه و پس از آن، عصر قاجار، در هر کشیک معمولاً پنج مؤذن حضور داشت که یکی از آن‌ها با لقب «مؤذن‌باشی» مسئولیت مدیریت دیگر مؤذنان را عهده‌دار بود و این افراد زیر نظر سرکشیک به انجام وظیفه مشغول بودند. ممکن است بپرسید آیا حضور این تعداد مؤذن، با وجود اوقات سه‌گانه اذان‌گویی در حرم مطهر لازم بود؟ در جواب باید بگوییم نخست اینکه هر کدام از این افراد باید بر فراز یک گلدسته می‌رفت و اذان می‌گفت و البته برای اطمینان، هر مؤذن باید فرد جایگزین خود را می‌داشت تا در صورت بروز اتفاق، در اذان‌گویی وقفه‌ای ایجاد نشود. دوم اینکه مؤذنان به طور معمول افزون بر اذان گفتن، مناجات‌خوانی‌های حرم رضوی را هم عهده‌دار بودند؛ به‌خصوص خواندن مناجات پیش از اذان صبح. بنابراین نیاز بود تعداد بیشتری از مؤذنان در هر کشیک حضور داشته باشند. این را بدانید انتصاب در کشیک‌های آستان به هیچ وجه بی‌حساب و کتاب و از روی رفتارهای تشریفاتی نبوده و نیست و هر انتصاب و واگذاری مسئولیت، دلیل و زمینه‌ای منطقی دارد.
دوران جدید
پس از واقعه خونین مسجد گوهرشاد در تیرماه ۱۳۱۴ش. نظام کشیکی تا مدتی در حرم رضوی ملغی شد و مؤذنان هم به اداره تشریفات منتقل شدند. اگرچه پس از شهریور ۱۳۲۰، نظام کشیکی باز هم استقرار پیدا کرد، ولی وضعیت حضور مؤذنان در کشیک به صورت گذشته باز نگشت و آن‌ها در اداره تشریفات به انجام وظیفه ادامه دادند. در سال ۱۳۴۴، تعداد مؤذنان حرم رضوی به ۱۰ نفر رسید؛ این افراد روی گلدسته‌های مختلف به اذان‌گویی مشغول می‌شدند. تا پیش از نیمه نخست دهه ۱۳۳۰، هنوز بلندگو وجود نداشت و همان‌طور که گفتم لازم بود تعداد بیشتری مؤذن حضور داشته باشند و روی گلدسته‌های متعدد حرم رضوی اذان بگویند. در سال ۱۳۳۵، برای نخستین بار شیخ محمد آقاتی که ابتدای مطلب از وی یاد کردم، با بلندگو در حرم مطهر اذان گفت. مؤذنان رسمی حرم مطهر به‌تدریج جای خود را به مؤذنان افتخاری دادند. زنده‌یاد محمد حسن‌پور اشراقی، آخرین مؤذن رسمی حرم رضوی بود که تا سال ۱۳۷۴ اذان می‌گفت. وی در سال ۱۳۷۶بدرود حیات گفت. از آن پس، پخش اذان در حرم رضوی برعهده واحد صوت و زیر نظر اداره تبلیغات اسلامی قرار گرفت. گاهی نیز قاریان یا مؤذنان برجسته دعوت شده، به صورت زنده در حرم مطهر اذان می‌گویند و افزون بر این، معمولاً ۲۰ دقیقه پیش از اذان صبح، مناجات‌خوانی که عموماً فرازهایی از مناجات امیرمؤمنان(ع) در مسجد کوفه است، پخش می‌شود که در ایام ماه مبارک رمضان، مناسبت‌های خاص و سحرگاه جمعه، مدت آن افزایش می‌یابد.
نظر شما