در بازار زنجان، چاقوهای «اوستاکریم» را همه می‌شناسند. کارگاهش در محله سرچشمه است. با اینکه یکی از بنیان‌گذاران ساخت چاقوهای هنری و دارنده نشان درجه یک هنری است، کارگاهش آن‌قدرها بزرگ نیست. صمیمانه و خاکی برخورد می‌کند. می‌پرسم فارسی صحبت کنیم راحت‌تر هستید یا ترکی؟ می گوید: ترکی. ترکی، می‌نشینیم به حرف زدن. درست‌تر آن که من می‌نشینم؛ اوستا کریم یا پای کوره کوچک آتشکاری است یا پشت میز کوتاهی که تیغه چاقو را روی آن صیقل می‌دهد. از هنرش متعصبانه صحبت می‌کند.

از پنج سالگی شاگرد کارگاه پدرش بوده، پیش استادانی مثل علی و حسین حاتمی و ایوب رستمی شاگردی کرده و در ۱۴ سالگی استادکاری شده برای خودش.

استاد «کریم شعبانی»، استادانه و راحت ابزار را در دست می‌گیرد. گویی با آهن و آتش بازی می کند.

*

قدیمی‌ترین چاقوی زنجانی، 18 قرن پیش از میلاد ساخته شده است.

چند سال پیش، اجساد باستانی چند معدن‌کار، در معدن نمک چهرآباد زنجان پیدا شد که به طرز اعجاب‌آوری سالم مانده بودند. کارشناس‌ها عمر این پیکرها را تا سه‌هزارو800 سال پیش برآورد کرده‌اند. لباس و ابزار آن‌ها، نکات فراوانی را از زندگی در آن روزگاران روشن می‌کند؛ در این میان یکی از آن مردان نمکی، چاقویی هم به همراه داشت؛ چاقویی که نشان داد، عمر این هنر و صنعت در زنجان، چقدر طولانی است. گویی این صنعت از روزگاری که انسان برای زندگی باید از خود دفاع و برای رفع گرسنگی‌اش می‌کوشید به یادگار مانده است.

در زندگی امروزه نیز یکی از ضروری ترین ابزار در صنعت خوراک و غیره محسوب می‌شود. برای همین، این صنعت و هنر، هنوز هم مشتری‌های فراوان دارد. زنجانی‌ها هم هنوز چاقوسازهای قابلی هستند. هنر و صنعت چاقوسازی در زنجان، حالا پیشه‌ای چندهزار ساله است و برای همین هم جزوی از هویت زنجانی‌ها شده است.

*

«کار ساخت چاقو، از تیغه شروع می‌شود». این را استاد کریم شعبانی می‌گوید و توضیح می‌دهد چطور تیغه‌های فلزی را در کوره حرارت می‌دهند و در آب سرد می‌اندازند تا آب‌دیده بشود.

او به تفاوت چاقوی زنجان با دیگر چاقوها هم اشاره می‌کند و می گوید:« نه اینکه کشورهای دیگر نتوانند چاقو درست کنند؛ چرا. کشورهای دیگر هم چاقو درست می‌کنند؛ مثلاً صنعت چاقوسازی در سوئد هم صنعت ریشه‌داری است؛ یا در همین کشور همسایه‌مان پاکستان اما فرمول و روش چاقو در زنجان، خاص و منحصر به فرد است».

پیشکسوت صنعت چاقوسازی، تأکید می‌کند: «چاقوهای زنجان، به دلیل آب‌دیدگی و استفاده از فولاد، یا استیل مناسب، همیشه تیز هستند».

چاقوهای زنجان از نگاه کریم شعبانی یک ویژگی مهم دیگر هم دارند و آن اینکه دسته و تیغه‌شان از هم جدا نیست و همین، عمر چاقو را بیشتر می‌کند. استادکار چاقوساز زنجانی می‌گوید: « ساخت دسته‌های چاقو از شاخ و صدف هم ظرافت و دقتی فوق‌العاده‌ می‌خواهد».

«زمان لازم برای درست کردن تیغه‌های چاقو متفاوت است»؛ این را هم استاد شعبانی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «برخی تیغه‌ها را می‌شود دو روزه ساخت و ساخت برخی تیغه‌ها یک هفته وقت استادکارها را می‌گیرد».

*

استاد، از یک قانون هم گلایه دارد. معتقد است قانون منع ارسال چاقو از طریق پست، به صنعت چاقوسازی و مشتری‌های دور و نزدیکش ضربه زده است.

می‌گوید: ارسال چاقوهای تولیدی زنجان به دیگر مناطق صرفاً از طریق باربری‌ها و برخی از شرکت‌ها انجام می شود که همین محدودیت، مشکلاتی برای استادکارهای زنجانی درست کرده است.

استاد کریم شعبانی، که عضو هیئت مدیره شرکت تعاونی چاقوسازان زنجان هم هست می‌گوید: صنعت چاقو در زنجان می‌خواست جانی دوباره بگیرد که متأسفانه با ورود اجناس قاچاق چینی به کشور، دوباره بازار این صنعت با مشکل مواجه شد.

با این وجود، استادکارهای زنجانی، روش‌های مختلفی برای متمایز کردن تولیداتشان دارند، بعضی نامشان را روی تیغه حک می‌کنند و برخی دیگر با نقش‌هایی خاص، محصولشان را شناسه‌دار می‌کنند. این نشان کردن یکی از راه‌هایی است که می‌توان چاقوی اصیل زنجانی را از چاقوی تقلبی، جدا کرد.

استاد کریم شعبانی، متفاوت بودن فرم چاقو را هم جزوی از شناسنامه کار استادکارهای زنجانی می‌داند.

*

اما چینی‌ها، این حرف‌ها، حالی‌شان نیست. آن‌ها بازار را از تیغه‌های چینی ارزان، انباشته کرده‌اند؛ تیغه‌هایی که گاه حتی به نام تیغه زنجانی عرضه می‌شوند.

به گفته او، در سال‌های اخیر چاقوهایی در چین تولید و به‌صورت قاچاق وارد ایران می‌شوند و پس از آنکه مُهر زنجان می‌خورند به سایر کشورها ارسال می‌شوند؛ او معتقد است چاقوهای چینی که با کیفیت پایین تولید می‌شود، قابل مقایسه با چاقوهای دست‌ساز نیست؛ اما بازار که آن‌قدرها کیفیت را نمی‌شناسد.

استادکار زنجانی تأکید می‌کند: «زمانی که چینی‌ها نمی‌دانستند چاقو چیست، ما در زنجان چاقو تولید می‌کرده‌ایم؛ اما حالا آن‌ها بازار را از خود کرده‌اند؛ چرا؟ چون مشتری‌ها حواسشان به کیفیت چاقوها نیست».

استاد کریم شعبانی می‌گوید: «در کیفیت، هنوز هم چاقوهای زنجانی، حرف اول را می‌زنند».