در گفت‌وگوها و گزارش‌های مردمی، گرانی کتاب یکی از عوامل مهمی است که در کنار عوامل متعدد دیگر برای کتابنخوانی عنوان می‌شود؛ مسئله‌ای که سبب شده کتاب از سبد فرهنگی خانوار، خارج و به یک کالای لوکس تبدیل شود.
دسترسی مردم به کتاب از دو راه خرید و یا عضویت در کتابخانهها صورت می‌گیرد که با گرانی اخیر کاغذ و تأثیرش بر قیمت کتاب، دسترسی به کتاب از طریق کتابخانهها اهمیت بیشتری پیدا کرده است. البته توجه به کتابخانهها و روزآمدی آن‌ها یک اتفاق جهانی است. در شرایطی که نشر دیجیتال قوت گرفته و کاغذ گران شده همه کشورها تلاش می‌کنند با کارآمدتر کردن کتابخانهها حضورعموم مردم در کتابخانهها را افزایش دهند، چون کتابخانهها تبدیل به مراکزی شده‌اند که توانسته‌اند علاوه بر افزایش سطح آگاهی جامعه، از ناهنجاری‌های اجتماعی هم کم کنند.
کتابخانه؛ ابزار توسعه فرهنگی
برای کسانی که تصویری امروزی از کتابخانههای عمومی ندارند، باور اینکه امروزه کتابخانههای عمومی در بعضی کشورها توانسته‌اند با محور قرار دادن آموزش و نیازسنجی در مناطق مختلف، نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه فرهنگی و اجتماعی در مناطق مختلف داشته باشند، سخت است، اما در بسیاری از کشورهای دنیا به‌خصوص کشورهای اروپایی، کتابخانهها از کارکرد گذشته خود که صرفاً قرض دادن منابع به مراجعه‌کنندگان بود، فاصله گرفته‌اند و تلاش می‌کنند با ایجاد بسترهای جدید، بر تأثیرگذاری خود به عنوان یکی از مؤلفه‌ها و ابزارهای اصلی در توسعه فرهنگی اضافه کنند.
دسترسی آزاد به منابع، ایجاد بسترهای جدید برای ارائه منابع کتابخانه‌ای مانند استفاده از ظرفیت‌های نشر دیجیتال، برقراری ارتباط با مراجعه‌کنندگان و ارائه خدمات بهتر با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های جدید ازجمله راهکارهایی است که در دهه‌های گذشته موجب شده کتابخانهها از شیوه سنتی خود فاصله بگیرند و دنیایی جدید، جذاب و کنشگری را پیش روی مخاطبان خود قرار دهند.
کدام کشورها کتابخانههای غنی دارند؟
در ابتدا بهتر است نگاهی داشته باشیم به وضعیت کتابخانههای کشورهای توسعه‌یافته و ببینیم کتابخانههای کدام کشورها از رونق بیشتری برخوردار هستند.
براساس بررسی‌ها، بیشترین درصد عضو کتابخانهها البته نسبت به جمعیت، متعلق به انگلستان است. ۵۷درصد انگلیسی‌ها، عضو کتابخانههای کشورشان هستند. این آمار در ایران کمتر از ۵درصد از جمعیت کشور را شامل می‌شود.
در میان کشورهایی که مردمش کتابخانه‌رو هستند، می‌توان از فرانسه هم نام برد. در فرانسه در هر روز بیش از ۳۵۰هزار جلد کتاب به فروش می‌رسد. کتابخانه ملی فرانسه با دارا بودن ۵۰هزار صندلی، در روزهای تعطیل آنچنان مملو از جمعیت است که برای تهیه کتاب لازم است افراد ساعاتی را در صف بگذرانند!
این آمار در ایالات متحده هم جالب است؛ در سال۲۰۱۱ بیش از ۲۹هزار فروشگاه کتاب و ۱۲۰هزار باب انواع کتابخانه در سراسر ایالات متحده فعال بوده‌اند.
توسعه فرهنگ کتاب‌خوانی در این کشورها سبب شده آمار کتاب‌خوانی و میزان توسعه کتابخانهها در این کشورها هر سال رو به افزایش باشد.
وضعیت کتابخانههای ایران چگونه است؟
ایران در کل وضعیت قابل قبولی در حوزه کتابخانه دارد. براساس آخرین اطلاعات نهاد کتابخانههای عمومی، درحال حاضر ۳هزارو۷۴۱ باب کتابخانه عمومی شامل ۲هزارو۷۵۴ باب کتابخانه نهادی، ۸۴۰ باب کتابخانه مشارکتی، ۲۹باب کتابخانه مستقل و ۱۱۸باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازند و البته این آمار کتابخانههای عمومی است و کتابخانههای شهرداری و مساجد در این آمار نیامده است.
با توجه به این آمار، در منطقه و آسیا در تعداد کتابخانه، رتبه نخست را داریم و در دنیا چهاردهم هستیم. در میان کشورهای آسیایی اگر قزاقستان را جزو اروپای شرقی حساب کنیم، رتبه نخست را داریم و در میان کشورهای جهان اسلام نیز در رتبه نخست قرار داریم. نکته جالب در این آمار حضور کشورهایی مثل چین، ژاپن، تایلند و مالزی بعد از ماست.
براساس آماری که توسط فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا) منتشر شده، در تعداد امانت کتاب، ایران رتبه۴۸ در دنیا را دارد که به ازای هر ۱۰۰ نفر، ۲۸ عنوان کتاب است، یعنی ۲۸درصد از مردم ایران دست‌کم یک بار از کتابخانه عمومی کتاب به امانت گرفته‌اند و چین با ۴۲درصد و مالزی با ۳۰درصد بالاتر از ایران قرار دارند.
البته بخش مهمی از این آمار بر دوش امانت کتاب‌الکترونیک است که در بیشتر کشورها این امکان وجود دارد. اما ما هنوز در این حوزه کار خاصی انجام نداده‌ایم.
آمار جایگاه کتابخانههای عمومی ایران در دنیا اگرچه نشان می‌دهد وضعیت قابل قبولی داریم، اما با توجه به پراکندگی جمعیت باید تعداد کتابخانههای عمومی در کشور بیشتر شود و در شهرها و روستاهای مختلف کتابخانه وجود داشته باشد و با منابع جدید در دسترس قرار گیرد.
با این همه، در سطح دسترسی به کتابخانه با نقطه مطلوب فاصله داریم و باید چهار برابر ظرفیت فعلی، کتابخانه ایجاد شود. به گفته مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانههای عمومی کشور در حال حاضر بیش از ۱۰۰شهر ایران کتابخانه ندارند، البته روستاها را هم باید به این فهرست اضافه کرد تا متوجه کاستی‌ها شد. البته ساخت کتابخانههای روستایی از آن مواردی است که تقریباً در دنیا خیلی به آن توجه نشده و خبر خوش آنکه باز هم براساس گفته دبیرکل نهاد کتابخانههای عمومی، ما در کشورمان حدود ۸۰۰ کتابخانه روستایی داریم. همچنین در راستای عدالت فرهنگی ۵۵کتابخانه سیار در کشور فعال است.
میزان اقبال مردم به کتابخانههای عمومی
سؤال اصلی این است از همین ظرفیت‌های موجود چقدر استفاده می‌شود و مردم ایران چقدر از خدمات کتابخانههای عمومی بهره‌مند هستند؛ به بیانی دیگر، فضای کتابخانهها به‌گونه‌ای است که مخاطب کتابخوان رغبتی به استفاده از این فضا داشته باشد؟
واقعیت این است حدود ۴۰درصد خدمات کتابداری در دنیا و کشورهای پیشرو به بحث امانت دادن و استفاده از سالن مطالعه اختصاص پیدا می‌کند و ۶۰درصد این خدمات مربوط به برنامه‌های دیگر حوزه اطلاع‌رسانی با محوریت کتاب‌خوانی است؛ خدماتی که شامل برنامه‌های ادبی و هنری، بحث مهارت‌افزایی مراجعان درخصوص مهارت‌های زندگی و یا مهارت‌های کسب‌وکار یا مسائل و موضوعات دیگر است که فعال شدن هر کدام از این بخش‌ها سبب توجه مردم به اهمیت کتابخانهها می‌شود.
تفاوت کتابخانههای ایران با اروپا بیشتر از مسئله کمیت، همین خدمات ۶۰درصدی کتابخانههای عمومی و بی‌توجهی به این بخش است؛ بخشی که اتفاقاً بیش از آن ۴۰درصد سبب پویایی و زنده بودن این محیط می‌شود.
چند پیشنهاد کاربردی
برای تقویت و احیای کتابخانه، جذب مخاطب، ارتقای رضایت مراجعان و رشد همین خدمات ۶۰درصدی چه باید کرد؟
به گفته گلنسا گلینی مقدم، دانش‌آموخته دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی که درخصوص اشتراک‌گذاری تجربه کشورهای اروپایی در حوزه کتابخانههای عمومی تحقیقات مفصلی داشته، آنچه مانع توسعه جذابیت‌های کتابخانههای عمومی ایران شده در کنار نبود بودجه کافی و دسترسی نداشتن به منابع مالی کافی، قوانین دست و پاگیر اداری حاکم بر فضای کتابخانه‌هاست. او در یک گفت‌وگو تأکید کرده: کشورهای اروپایی تمایل زیادی به تمرکززدایی و واگذاری مسئولیت کتابخانههای عمومی به نهادهای محلی داشته‌اند، چون معتقدند هرچه استقلال کتابخانه عمومی بیشتر باشد، تأثیرگذاری آن بیشتر است.
او می‌گوید: کتابخانههای عمومی در ایران هم اگر خواهان پیشرفت هستند باید در همین راستا حرکت کنند، چون اگر به کتابخانههای عمومی استقلال کافی داده شود آن‌ها می‌توانند با توجه به شرایطی که در آن قرار دارند، مثلاً منطقه جغرافیایی، منطقه بومی و ترکیب جمعیتی‌شان اقدامات خلاقانه‌ای در جهت جلب و مشارکت مردم منطقه‌شان انجام دهند.
این کارشناس همچنین آشنایی کتابخانههای عمومی با خدمات الکترونیک را دلیل دیگر پیشرفت این مراکز می‌داند و توضیح می‌دهد: کتابخانه عمومی در ایران با این نوع خدمات بیگانه‌اند، در حالی‌که همزمان با اقبال مخاطبان به سمت انواع کتاب‌های الکترونیک، توسعه فناوری باید به کمک کتابخانههای عمومی بیاید تا این مراکز بتوانند از شگردهای جدید جذب مخاطب بهره ببرند.
سهولت دسترسی به کتاب
در بازدیدی که رئیس‌جمهور از نمایشگاه کتاب امسال داشت به موضوع سهولت دسترسی به کتاب اشاره کرد، موضوعی که نقش کتابخانهها را بسیار پررنگ می‌کند. این دسترسی‌ها با ساخت کتابخانه، تجهیز آن‌ها به منابع جدید و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود امکان‌پذیر خواهد بود. علاوه بر راهکار گفته شده در راستای روزآمدی کتابخانهها، شاید بد نباشد دانشجویان، استادان، کتابداران و افرادی که در نهاد کتابخانهها مشغول فعالیت هستند از کتابخانههای عمومی و موفق بعضی کشورها بازدید کنند تا ضمن مشاهده آخرین دستاوردهای دنیا در زمینه خدمات کتابخانههای عمومی، انتقال آن تجربه‌ها به ایران و به‌کارگیری آن‌ها، بتوانند شرایط حضور حداکثری مردم را در این مراکز فرهنگی فراهم کنند.
نظر شما