از امیرالمؤمنین علی(ع) در حکمت سی و سوم نهج‌البلاغه نقل شده: «کُنْ سَمْحاً وَ لا تَکُنْ مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّراً» یعنی بخشنده باش اما زیاده‌روی نکن، در زندگی حسابگر باش اما سختگیر مباش.
این جمله امیرمؤمنان(ع) حکایت از تنظیم اقتصادی زندگی دارد و به ما می‌آموزد سبک زندگی اقتصادی خود را چگونه بر مبنای اسلام و معارف اسلامی تنظیم کنیم.
بخشنده باش اما ولخرج نباش
مولا(ع) میانه‌روی و مقتصدانه زندگی کردن را بیان کرده است. سمح و سمحا، به معنای جود و بخشش است. بخشنده باش اما مبذر نباش. مبذر از ریشه بذر و به معنای بذرافشانی در جای بیجا به‌طور نمونه ریختن بذر روی سنگ یا شوره‌زار است. مقتصدانه زندگی کردن یعنی بخشنده باش اما بیجا نبخش؛ نه دست‌تنگی که به بخل بینجامد نه بریز و بپاش که به تبذیر بینجامد. در بخش دوم مولا(ع) فرمود: کُنْ مُقَدِّراً، یعنی مراقبت بیش از اندازه و یا کمتر از حد لازم نباشد.
براساس بیان حضرت علی(ع) باید زندگی خود در جامعه را مهندسی کرده و آن را با اصول ریاضی تنظیم کنیم. خداوند در آیه 49 سوره قمر فرموده: «إنّا کُلَّ شَیْء خَلَقْناهُ بِقَدَر» یعنی خداوند در خلقت، مهندس بوده و اندازه‌گیری دقیق در کائنات و جهان داشته است. دنیا نظامی دارد. مولا علی(ع) بیان می‌کند با مهندسی اقتصاد، زندگی خود را تنظیم کنید. «لا تَکُنْ مُقَتِّراً» یعنی کم کردن هزینه که در مقابل اسراف است.
افراط و تفریط ممنوع
خداوند در آیه 67 سوره فرقان می‌فرماید: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا» هنگام انفاق به مسکینان، اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه احسان آن‌ها در حد میانه و اعتدال باشد.
در الکافی روایتی از امام صادق(ع) آمده است. عبدالملک‌بن‌عمرو می‌گوید امام صادق(ع) آیه 67 سوره فرقان را تلاوت کرد و به منظور تفسیر آن، مشتی ریگ از زمین برداشت و محکم در دست خود فشرد. حضرت(ع) فرمود: «این است راه تفریط که با تنگ‌چشمی و خست، از انفاق و هزینه دریغ می‌ورزند». سپس مشتی ریگ برداشت و پنجه‌ها را سست گرفت تا آن حد که بیشتر ریگ‌ها بر زمین فرو ریخت و فرمود: «این است راه افراط و اسراف که در انفاق و هزینه زندگی زیاده‌روی کنند» و بار آخر، مشتی ریگ برداشت و پنجه‌ها را تا آن حد باز گرفت که قسمتی از ریگ‌ها فرو ریخت و قسمتی در مشت او باقی ماند و فرمود: مایه قوام نعمت و پایندگی عافیت، این است.
مقتصد باشیم یا ایثارگر؟
زندگی مقتصدانه اقتضا می‌کند انسان حتی در راه خدا بخیل نبوده و مانع انفاق نباشد اما در زندگی بریز و بپاش نداشته باشد. باید هم به جامعه رسیدگی کرد و هم به خود. در اسلام به زندگی مقتصدانه سفارش و بیان شده بخشی از نعمت‌های ما مربوط به مردم و دیگران است. خدا تمام نعمت‌ها را به ما می‌دهد، اما همه را برای ما نمی‌دهد، بلکه بخشی از نعمت‌ها به ما داده شده تا به دیگران برسانیم و واسطه خیر و روزی و کمک به دیگران باشیم.
اینکه انسان هر چه دارد را در راه خدا و دیگران، بریز و بپاش کند و خودش فقیر بماند، کار نادرستی است و در اسلام نیز این شیوه مورد تأیید واقع نشده است. از پیامبر(ص) روایت شده بهترین هر چیز و هر کار، حد میانه آن است: «خیر الأمور أوساطها».
اما این شبهه و سؤال پیش می‌آید که امیرمؤمنان(ع) فرمود مقتصدانه و با رفتاری میانه زندگی کن و اعتدال داشته باش؛ در معارف اسلامی نیز مفهوم دیگری داریم به نام ایثار، فداکاری و از خودگذشتگی یا همان دیگران را بر خود مقدم داشتن.
امیرمؤمنان(ع) فرمود زندگی مقتصدانه‌ای داشته باشید اما در زندگی مولا(ع) می‌بینیم ایشان صبح باغی را به 12هزار درهم فروخت و همه پول آن را میان فقرا و تهیدستان مدینه تقسیم کرد و دست خالی به منزل برگشت.
برترین و بالاترین مرتبه انفاق، ایثار است. در این مرتبه، فرد نه تنها اموال خود را با مستمندان تقسیم و بدون تجملات در جامعه زندگی می‌کند، بلکه آنان را بر خود مقدم می‌دارد و نصیب خود را نیز به آن‌ها می‌دهد و این عالی‌ترین مصداق انفاق و بزرگواری است. نمونه دیگر انفاق در نزول سوره هل أتی آمده است. حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز با اراده خود افطاری خود را به یتیم، مسکین و اسیر دادند. خدای متعال در قدردانی از این ایثار خالصانه، که جز به خاطر خدا انگیزه دیگری نداشت، سوره «هل أتی» را نازل فرمود. این امر با رفتار مقتصدانه منافات دارد.
مقتصد بودن با ایثارگری منافات ندارد
برخی از بزرگان دین فرموده‌اند آنجا که سفارش شده انسان مقتصدانه عمل کند، به‌خاطر این است که ایثارگری و از خود گذشتن برای دیگران خوب است، مگر جایی که به تعبیر قرآن در آیه29 سوره اسراء «وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا» شود. به این معنا که هرگز دست خود در احسان به خلق را محکم به گردنت بسته ندار و بسیار باز و گشاده هم نگه ندار که هر کدام کنی، به نکوهش و درماندگی خواهی نشست. از خودگذشتگی به‌گونه‌ای نباشد که زندگی برای خود فرد دشوار شود؛ در چنین شرایطی مقتصد بودن خوب و ایثارگر بودن خوب نیست. به نظر می‌آید باید نگاه دیگری هم به این موضوع داشته باشیم. در جامعه قانون وجود دارد و گاهی استثنائاتی بر قوانین فضیلت‌های بیشتری دارند اما نمی‌توانند قانون عمومی در جامعه شوند. قانون عام برای عموم جامعه و افراد وضع می‌شود. قانون عمومی جامعه، اقتصاد و مهندسی زندگی است. این منافات ندارد که قانون عموم جامعه انسان‌های معمولی را محروم کند. استثنائاتی مانند ایثارگری نیز در جامعه وجود دارد که فضیلت شمرده می‌شود. فداکاری و ایثارگری کار همه نیست اما اگر فردی فداکار شد، برای او ارزش است.
جامعه باید تشویق به ایثارگری شود و همه افراد تاب و توان بالایی داشته باشند. افرادی مانند امیرمؤمنان(ع)، سلمان، ابوذر، امام راحل(ره)، مبارزان انقلاب اسلامی و... خود را رشد داده و آستانه تحمل بالایی پیدا کردند و برای آن‌ها طبق بیان امام علی(ع) بهترین اعمال، دشوارترین آن‌هاست. در آیه 207 سوره بقره نیز آمده «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللهِ وَاللهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَاد؛ افرادی (امیرمؤمنان علی(ع)) جان خویش را با خداوند معامله می‌کنند به خاطر بدست آوردن رضایت او و خداست که نسبت به بندگانش مهربان است». این آیه درباره ایثار و فداکاری حضرت علی(ع) در لیله المبیت نازل شد که برای حفظ جان پیامبر اسلام(ص) در بستر او خوابید.
مقتصد بودن به معنای قانون اجتماعی و عمومی جامعه است و با ایثارگری که فضیلت است، منافاتی ندارد. ایثارگری امتیاز و دغدغه حداکثری برای جامعه است اما مقتصدانه عمل کردن، آن هم بی‌تفاوت نبودن است اما با دغدغه حداقلی که همه انسان‌ها باید داشته باشند، درواقع بی‌تفاوتی نقص، عیب و بیماری جامعه است.
بنابراین امیرمؤمنان(ع) فرمود «کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّراً» به اندازه حسابگر باش و در زندگی فردی و اجتماعی خود سخت‌گیری نداشته باش.
نظر شما