بوستان‌ها در واقع جزیره‌های سبزی در محدوده شهری هستند که هم محل استراحت و تفرج محسوب می‌شوند، هم مکانی برای به خاطر آوردن اینکه دنیا زیبایی‌های فراوانی دارد و همه‌اش فولاد و بتن و آجر نیست! مشهدالرضا(ع) در تاریخ هزار و ۲۰۰ ساله خودش، باغ و فضای سبز زیاد داشته ‌است. اصلاً محله بالاخیابان، که حالا در غلغله رفت و آمدها و دود ماشین‌ها غرق شده و ساکنان نزدیک به حاشیه خیابانش از سر و صدا آرامش ندارند، پُر بود از باغ‌های مصفایی که درخت‌هایش از آن طرف دروازه پیدا بود و وقتی زائران به مشهد می‌رسیدند، با دیدن حصار شهر و درختان سپیدار سر به فلک کشیده‌اش، می‌فهمیدند که رسیده‌اند به منزل مقصود. تردیدی نیست که این باغ‌ها را باید نخستین بوستان‌های موجود در حریم شهری مشهد فرض کنیم؛ اما خب، این باغ‌ها مالک خصوصی داشت و مردم مشهد نمی‌توانستند خیلی راحت بروند آنجا، زیراندازی پهن کنند، آبگوشت یا آشی بار بگذارند و بعد، گل بگویند و گل بشنوند. به همین دلیل، بیشتر ترجیح می‌دادند بروند بیرون شهر، مثلاً کوهسنگی یا وکیل آباد که هم فال بود هم تماشا. اما از حدود ۱۰۰ سال قبل، محدوده داخل شهر مشهد هم صاحب بوستان عمومی شد؛ بوستان‌هایی که برخی از آن‌ها هنوز باقی هستند و تعدادی دیگر، غیب شده‌اند و به جایشان، ساختمان‌های سربه فلک کشیده سبز شده‌است!

این باغ ملی دوست‌داشتنی

احتمالاً باغ ملی، قدیمی‌ترین بوستان – به معنای امروزی آن - در مشهد است؛ بوستانی در حاشیه خیابان ارگ که حاج‌حسین ملک آن را در سال ۱۳۴۰ وقف عام کرد. البته قدمت استفاده عمومی از این باغ، خیلی بیشتر است. شهرت دارد که مظفرالدین‌شاه، این باغ را در حاشیه ارگ بزرگ مشهد، به محمدکاظم ملک‌التجار، پدر حاج حسین ملک بخشید و بعدها، مثلاً در حدود سال ۱۲۹۰ خورشیدی، حاج حسین آن را در اختیار عموم گذاشت. این باغ حدوداً ۳۷ هزار متری، برای بسیاری از قدیمی‌های مشهد، بسیار خاطره‌انگیز است؛ نه فقط قدیمی‌های مشهد، بلکه زائرانی هم که از یک قرن قبل به مشهد می‌آمدند، گاهی برای تغییر ذائقه، سری به این باغ عمومی می‌زدند. خانه شخصی حاج حسین ملک، روبه‌روی همین باغ و آن سوی خیابان ارگ قرار داشت. در دهه ۱۳۱۰، بخشی از باغ مشهور به «باغ امین دفتر» را هم به قسمت غربی، یعنی انتهای باغ ملی اضافه کردند و به این ترتیب، وسعت آن به حد و اندازه الان رسید. باغ ملی از اولین مکان‌های عمومی شهر مشهد بود که در آن چراغ برق نصب کردند و نخستین بار، برای روشن کردن باغ در شب‌ها، از ۹۱ لامپ الکتریکی در دهه ۱۳۰۰ خورشیدی استفاده شد. نقل است که در حدود سال ۱۲۹۰ خورشیدی، آقای غلامحسین‌خان صاحب‌اختیار، والی وقت خراسان، درخت‌های سپیداری را برای زیباسازی فضای باغ در آن کاشت و بنابراین، عمده سپیدارهایی که امروز در باغ ملی می‌بینید، یادگار ۱۱۰ سال قبل است. از این باغ دو رشته قنات عبور می‌کرد؛ یکی برای آبیاری و دیگری برای زیبایی! قنات رکن‌آباد وظیفه سیراب کردن درختان انبوه و پرشمار باغ را برعهده داشت و قنات شیخ، فقط از میانه آن عبور می‌کرد و باعث زیبایی باغ و آرامش خاطر مردم می‌شد؛ البته امروز اثری از هیچ‌کدام نیست.

بوستان ارگ و جاذبه‌های فراموش شده‌اش

بوستان دیگری که در مشهدِ یک قرن قبل وجود داشت و بسیار هم معروف بود، اما امروز دیگر نشانی از آن برجا نیست، بوستان ارگ است؛ بوستان یا باغ ارگ، کمی پایین‌تر از باغ ملی و در حاشیه شرقی خیابان ارگ قرار داشت، جایی که حدوداً الان شعبه مرکزی بانک ملی قرار دارد. تفاوت این بوستان با باغ ملی در این بود که در آن یک زمین بزرگ ورزشی هم ایجاد کرده‌بودند و جوانان مشهدی از حدود سال ۱۲۹۸ خورشیدی، در آن فوتبال یا دیگر ورزش‌های گروهی را بازی می‌کردند. بنابراین، فضای خیلی آرامی نداشت. در اطراف باغ ارگ، ادارات دولتی قرار گرفته بود؛ مثلاً اداره پست، گمرک یا نظمیه و ... که رفت و آمدها را زیاد می‌کرد و باعث سر و صدای بیشتر می‌شد. بنابراین، بوستان عمومی ارگ، بیشتر به میدانی بزرگ شبیه بود که خب، بعضی وقت‌ها، مثلاً جمعه و روزهای تعطیل، به کار تفریح و تفرج هم می‌آمد. این بوستان را هم با ۴۱ لامپ الکتریکی، شب‌ها روشن نگه می‌داشتند و البته به دلیل قرار داشتن ادارات دولتی در اطراف آن، پاسبان‌ها یا به قول قدیمی‌ها «آژان‌ها» در آن بیشتر گشت می‌زدند و امنیتش هم بهتر بود.

دیگر بوستان‌ها

به غیر از این دو بوستان عمومی مشهد در ۱۰۰ سال قبل، دو باغ دیگر هم محل آمد و شد مردم بود؛ اول باغ نادری که آرامگاه نادرشاه به حساب می‌آمد، اما به عنوان تفرجگاهی نزدیک حرم مطهر، مورد استفاده زائران بود و حتی برخی از زائران که در ماه‌های گرم سال به مشهد مشرف می‌شدند، در گوشه و کنار آن بیتوته می‌کردند. باغ نادری تا دهه ۱۳۳۰ خورشیدی، محیط بسته‌ای نداشت، اما بعدها با تأسیس موزه و ایجاد ساختمان‌های خاص، از حالت بوستان عمومی خارج شد. باغ دیگری که نقش بوستان یا پارک ۱۰۰ سال قبل را در مشهد بازی می‌کرد، باغ رضوان بود که یک بار به تفصیل درباره‌اش سخن گفتیم. باغ رضوان در شمال حرم رضوی و در مجاورت قبرستان مشهور قتلگاه قرار داشت و امروزه، بخش‌های محدودی از آن، در قالب صحن رضوان، در محدوده اماکن متبرکه قرار دارد.