ارز دیجیتال از مسائل نوپدید فقهی و نوعی پول الکترونیکی است که در بستر اینترنت، نگهداری و معامله می‌شود. سازوکار معاملات رمزینه ارزها به این صورت است که به وسیله این ارزها به‌طور نمونه بیت‌کوین کالایی در بستر اینترنت خریداری و در مقابل، مبلغی از آن بیت‌کوین به فروشنده پرداخت می‌شود. اما در مورد ماهیت رمزارزها دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد.

این ارزهای دیجیتال در دنیای بانکداری و مالی اسلامی که مبتنی بر اصول و شریعت اسلام است، چه وضعیتی دارد؟ پیامدهای حکمی خرید و فروش ارزهای دیجیتال در اسلام چیست؟

این پرسش‌ها و ابهامات دیگر سبب شد با دکتر راضیه آهنگر سله‌بنی، متخصص و کارشناس بانکداری اسلامی به گفت‌وگو بپردازیم. او با صبر و حوصله توضیح می‌دهد که توسعه و استفاده روزافزون از رمزارزها به‌خصوص بیت‌کوین در سطح بین‌المللی، سبب تحولات جهانی گسترده‌ای در اقتصاد کشورها شده است.

رمزارز به زبان ساده

دکتر آهنگر در توضیح ماهیت رمزارز و توکن می‌گوید: رمزارزها ازجمله فناوری‌های نوظهوری هستند که روند تکاملی و پرشتابی را در عرصه فناوری‌های مالی دنبال می‌کنند. سرعت خلاقیت، رشد و تغییر این عرصه به‌گونه‌ای است که به نظر می‌رسد پدیده رمزارز در آینده، نظام مالی را دستخوش تغییرات شگرفی خواهد کرد. یکی از معروف‌ترین رمزارزها بیت‌کوین است که در طراحی آن از فناوری رمزنگاری استفاده شده است. به این صورت که امکان اعتبارسنجی هر تراکنش بدون نیاز به شخص ثالث قابل اطمینان مانند بانک، شرکت، کارت اعتباری و یا مراکز ثبت را فراهم می‌کند. این نوع ارز، غیرملموس بوده و به صورت الکترونیکی ذخیره و منتقل می‌شود مانند موجودی حساب در کارت بانکی که ملموس نبوده و سازوکاری غیرفیزیکی دارد و همچنین نماینده اسکناس‌های رایج چاپ شده است.

او با اشاره به ارز مجازی ادامه می‌دهد: ارز مجازی زیرمجموعه‌ای از ارز دیجیتال است. این نوع ارز لزوماً با پول بانکی ارتباط ندارد و نوعی واسطه مبادله است که مانند ارز عمل می‌کند اما توسط برنامه‌نویسیِ رایانه‌ای خلق و کنترل می‌شود. مانند پول و اعتباری که در بازی‌های کامپیوتری کسب می‌شود و تنها در همان بازی امکان استفاده از آن متصور است. توکن نیز یک موجودیت رمزینه است که یک ارزش واقعی یا مجازی را در بستر پلتفرم زنجیره بلوک نمایندگی می‌کند. توکن پرداخت در بستر دفتر کل توزیع شده عام در واقع همان رمزارزهای جهان‌روا هستند که با کمک فناوری رمزنگاری شده طراحی می‌شوند. این نوع از رمزارزها در شبکه همتا به همتا و خارج از مرزهای جغرافیایی فعالیت می‌کنند و ویژگی دیگر آن‌ها این است که ساختار غیر متمرکز دارند. ازجمله این نوع توکن‌ها می‌توان به بیت‌کوین اشاره کرد.

واکاوی فقهی رمزارزها

این کارشناس بانکداری اسلامی در پاسخ به این پرسش که تحلیل فقهی در خصوص رمزارزها به چه صورت است، بیان می‌کند: مهم‌ترین چالش قابل طرح در تحلیل فقهی رمزارزهای جهان‌روا دو موضوع مالیت و غَرَر (خدعه) است که دیدگاه‌های شرعی مختلفی درباره آن‌ها وجود دارد. بدون در نظر گرفتن این دو مسئله، سایر شبهات فقهی مانند قمار، ضرر و تضعیف حکومت اسلامی در زمینه رمزارزهای جهان‌روا قابلِ توجه نیست. در تحلیل فقهی مال بودن یا نبودن و همچنین غرر در رمزارزهای جهان‌روا، دو گروه استدلال فقهی وجود دارد. گروه اول در مقام دفاع از مالیت رمزارزها بوده و گروه دوم مالیت آن‌ها را نفی می‌کند و همچنین عده‌ای مخالف وجود غرر در رمزارزها هستند و عده‌ای وجود غرر را می‌پذیرند. به صورت کلی می‌توان این‌گونه جمع‌بندی کرد که در بحث مالیت به دلیل شبهاتی مانند احتمال توهم مالیت و نبود عرف عام، نمی‌توان مال بودن رمزارزهای جهان‌روا مانند بیت‌کوین را احراز کرد. همچنین، در بحث غرر، بر اساس برخی دلایل فقهی وجود شبهه غرر به صورت جدی درخصوص رمزارزهای جهان‌روا مطرح است.

دکتر آهنگر می‌افزاید: در واقع مالیت و مشروعیت معاملات رمزارزهای جهان‌روا مانند بیت‌کوین احراز نشده است. دلیل این موضوع به‌طور عمده به مسائلی مانند نبود اعتباردهنده معتبر، شفاف نبودن مسئولیت‌پذیری قانونی و احتمال ایجاد اخلال جدی در کل و یا بخشی از سیستم‌های فنی در آینده بازمی‌گردد. ولی این امر یعنی وجود غرر و شبهه مالیت در خصوص توکن‌های بهادار (صکوک)، توکن‌های پرداخت و رمزارزهای بانک مرکزی (که دارای اعتباردهنده مشخص و قانونی هستند) مطرح نیست.

چگونگی مطابقت قوانین مالی اسلامی با دارایی‌های دیجیتال

متخصص در امور بانکداری اسلامی در تشریح دلیل مخالفت عده‌ای از فقها با رمزارزهای جهان‌روایی مانند بیت‌کوین و معاملات آن می‌گوید: چالش‌های مورد طرح در این موضوع نبود مالیت و غرری بودن معاملات است. مخالفان وجود مالیت در رمزارزها دلایلی مانند ناکافی بودن عرف خاص، اخلال و توهم مالیت و نبود مسئولیت‌پذیری قانونی را مطرح می‌کنند. همچنین، موافقان وجود غرر در رمزارزهای جهان‌روا معتقدند اگر مالیت شئ اثبات نشود همه معاملات ثانوی آن نیز باطل است و اظهار می‌کنند فرد، کالایی را که ماهیت و ذات آن دارای ابهام است، می‌فروشد و این امر ممکن است منجر به از بین رفتن کامل و یا بخشی از مالیت شود. بنابراین، ابهام موجود در این‌گونه معاملات منجر به ایجاد غرر شده و معامله غرری است.

این کارشناس بانکداری اسلامی در مورد شاخصه‌های رمزارز اسلامی توضیح می‌دهد: آن دسته از رمزارزهای جهان‌روا که دارای عنوان مُعتبِر مُعتبَر (اعتباردهنده‌ای که خود دارای اعتبار است) هستند مانند رمزارز بانک مرکزی و توکن سهام یا توکن اوراق بهادار دارای شبهه شرعی نیستند. در خصوص رمزارز بانک مرکزی بدین صورت است که بانک مرکزی از منظر فقهی به عنوان اعتباردهنده معتبر، مسئولیت قانونی و حقوقی مشخص و تعریف شده‌ای را در خصوص رمزارز بانک مرکزی بر عهده دارد. این نوع رمزارز در حقیقت نوعی ریال جدید بوده که رمزنگاری شده‌ است و از نظر ماهیت‌شناسی با ریال تفاوتی ندارد و همانند ریال دارای شبهه شرعی نیست.

آینده رمزارزها

دکتر آهنگر در پایان به شرایط نهادینه شدن بیت کوین در اقتصاد اسلامی نیز اشاره و بیان می‌کند: با توجه به جدید بودن پدیده رمزارز و سرعت بالای تحولات در این حوزه، عدم پذیرش مالیت در رمزارزهای جهان‌روایی مانند بیت‌کوین بر اساس اطلاعات فعلی بدست آمده است. بنابراین در صورتی که در آینده با توسعه نظریه و تجارب کشورها در زمینه رمزارزها موضوع‌شناسی این پدیده تغییر کند، احتمال تغییر حکم شرعی نیز وجود خواهد داشت.