از اواخر قرن بیستم، افرادی بسان سیدجمال الدین اسدآبادی و آیت‌ا... بروجردی و شیخ محمود شلتوت اقداماتی در راستای وحدت و اخوت اسلامی انجام دادند. در عصر حاضر امام خمینی(ره) مبتکر و مجدد مبانی وحدت محسوب می شود. ایشان همه ادیان توحیدی و بویژه فرق اسلامی را به وحدت و اتحاد و برادری با تأسی از رسول رحمت دعوت کرد.
منظور از وحدت چیست؟
وحدت اسلامی بدین معناست که مذاهب اسلامی در عین وجود اختلافهای عقیدتی در کنار یکدیگر زندگی برادرانه و مسالمت آمیز داشته باشند و همیشه در مقابل جبهه ضد اسلام متحد بوده و شرکت فعّال داشته باشند، در عین حال به این معنا نیست که شریعت و قوانین مذاهب هم یکی شود، وحدت در صورتی محقق میشود که در بین افراد باورهای مشترک لحاظ شود. قرآن خطاب به مسلمانان می‌فرماید: «واعتَصموا بحَبلِ ا... جمیعاً و لاتَفَرَّقوا...» و همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید» . درباره اینکه منظور از «حبل ا...» چیست؟ مفسران احتمالات مختلفی ذکر کرده‌اند: بعضی می‌گویند منظور از آن، قرآن است و بعضی می‌گویند اسلام و بعضی دیگر گفته‌اند منظور خاندان پیامبر و ائمه معصومین(ع) هستند .ولی این تفسیرها، هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند، زیرا منظور از ریسمان الهی هرگونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است، خواه این وسیله، اسلام باشد، یا قرآن، یا پیامبر و اهل بیت او و به عبارت دیگر تمام آنچه گفته شد، در مفهوم وسیع «ارتباط با خدا» که از معنی «حبل ا...» استفاده میشود، جمع است.
مرحوم علامه طباطبایی در ذیل این آیه روایاتی را از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کند:
الف- می‌فرمودند: «حبل ا...» که از آسمان به زمین کشیده شده، همان کتاب خداست.
ب ـ و نیز فرمودند: افراد با ایمان، نسبت به یکدیگر، همانند اجزای یک ساختمان اند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگه می‌دارد.
ج ـ آن حضرت همچنین فرمودند: «مَثَل افراد با ایمان در دوستی و نیکی به یکدیگر همچون اعضای یک پیکر است که چون بعضی از آن رنجور شود و به درد آید، اعضای دیگر را قرار و آرامش نخواهد بود.
د ـ امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: همیشه همراه جمعیت های بزرگ باشید که دست خدا با جماعت است و از پراکندگی بپرهیزید که انسان تک و تنها بهره شیطان است، چونانکه گوسفند تنها طعمه گرگ». همه این روایات، توصیه به وحدت و همبستگی و پرهیز از تفرقه دارند.
به طور كلي مي توان نظريات مختلف پيرامون وحدت را به سه شکل: 1- وحدت جهان بینانه و ايدئولوژيك، 2- وحدت راهبردی(استراتژيك) ؛ 3- وحدت تاكتيكي تقسيم كرد. از سوي ديگر سطوح ايجاد وحدت مي تواند متفاوت باشد، داخلی ( یعنی بين تشكلهاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي يا بين مذاهب و...) يا بين المللي (یعنی بين دولتها يا ملتها و...) از اين رو پس از ذکر موردی تاریخی از صدر اسلام و سپس سندی از دوره مشروطیت، برای تبيين مفهوم وحدت مورد نظر از ديدگاه نظام اسلامي توضيحاتي ذکر می گردد.
1- سندی از صدر اسلام
بنابر آنچه در منابع تاریخ اسلام آمده، قبایل اوس وخزرج ساکن مدینه بودند و سالها با یکدیگر نزاع و اختلاف داشتند و یهودیان با سوء استفاده از این اختلافها بر آنها سلطه یافته بودند، پیامبرگرامی اسلام (ص) پس از هجرت به مدینه با پیمانهایی میان آنها همبستگی و الفت برقرار نمود، یکی از مهمترین این پیمانها، قراردادی بود که بین پیامبر و طوایف و قبایل موجود یثرب بسته شد.
در مفاد قرار داد بین مسلمانان قید شده بود که:
1- مسلمانان امّت واحده‌ای، جدای از مردم دیگر هستند، «أنّهم اُمه واحده من دون الناس» و ارتباطی بین مسلمانان و کافران نیست و بین مسلمانان نباید جدایی باشد.
2-مسلمانان در برابر ظلم و تجاوز، توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.
3-تمامی گروه‌ها (که به جنگ مشغول اند) به ترتیب وارد جنگ خواهند شد و جنگیدن به یک گروه تحمیل نخواهد شد.
4ـ اگر اختلافی بین مسلمانان بروز کرد، مرجع حل آن، خدا و رسول خدا خواهند بود.
5ـ مسلمانان، فرد مقروض و مدیونی را که قرض او سنگین است، رها نخواهند ساخت، بلکه او را کمک می‌کنند.
این نوع پیمانها، نشان می دهد یکی از شاخص‌ترین راه حلهای پیامبر اکرم(ص) در جهت تحقق وحدت اسلامی، ایجاد حساسیت مشترک دینی بوده است.
امام علی(ع) با روح بلندی که داشت به وظیفه‌ای بالاتر از خلافت ظاهری پرداخت و به جای اینکه جنگ و جدال راه بیندازد یا خود را از جمع مسلمانان کنار بکشد با تقوای الهی مردم را از تفرقه به اتحاد فراخواند و فرمود: «ای مردم! امواج فتنه‌ها را با کشتی‌های نجات (علم، ایمان، اتحاد) در هم شکنید و از مسیر اختلاف و پراکندگی دوری نمایید و تاج تفاخر و برتری جویی را از سر بردارید. (دو کس راه صحیح را پیمودند) آن کس که با داشتن یار و یاور و نیروی کافی بپا خاست، پیروز شد و آن کس که با نداشتن نیروی کافی کناره گیری کرد، مردم را راحت ساخت». امام که تنها هدفش حفظ اسلام و پایه اساسی آن یعنی وحدت بود با حکومت به عنوان مشاوری امین در مواردی که مشورت خواستند همکاری کرد و بالاتر از آن بود که کینه کسی را به دل گیرد، در نتیجه این صبر انقلابی، وحدتی مثال زدنی میان مسلمانان به وجود آورد، به طوری که در مدت بسیار کوتاهی دو امپراتوری عظیم و پهناور روم و ساسانی را تصرف نمودند، اگر این وحدت و آرامش به وجود نمی‌آمد، محال بود که آن همه پیشرفت و فتوحات نصیب مسلمانان شود.
2-سندی از دوره مشروطیت
یکی از مهمترین سندها پیشدستی علمای شیعی برای وحدت، سندی است که از زمان انقلاب مشروطه برجای مانده است. در این سند مراجع تقلید شیعه بیانیه ای برای وحدت شیعه و سنی صادر کردند. در آنجا چنین آمده بود: «چون دیدیم که اختلاف فرقه‌های پنجگانه مسلمین – اختلافاتی مربوط به اصول دیانت نیست – موجب انحطاط دول اسلام و استیلای خارجیان شده است، به جهت حفظ کلمه جامع دینیه و دفاع از شریعت محمدیه، فتاوای مجتهدین عظام، که روسای شیعه جعفریه هستند، و مجتهدین اهل سنت، اتفاق نموده بر وجوب تمسک به حبل اسلام … و اتفاق شد بر وجوب اتحاد تمام مسلمین در حفظ اصل اسلام و نگهداری جمع مملکتهای اسلامی از تشبهات دول بیگانه و حمله‌های سلطنت های صلیبیه، متحد شد رأی جمیعا برای حفظ حوزه اسلامیه بر اینکه تمام قوت و نفوذ خود را براین خصوص مبذول داریم».
گفتنی است، آیت‌ا... نورا... نجفی اصفهانی، آخوند خراسانی، سید اسماعیل صدر، شیخ الشریعه اصفهانی و شیخ عبدا... مازندرانی از امضا کنندگان این بیانیه بوده اند.
3-وحدت از نگاه امام و مقام معظم رهبری
اكنون بايد ديد وحدت مورد نظر امام راحل و مقام معظم رهبری، به عنوان رهبران نظام، چه بوده است: امام خمینی (ره) در وصیتنامه سیاسی- الهی خود از علما و خطبا می خواهند، دولتها و ملتها را به وحدت دعوت کنند، سپس می فرمایند: اگر این برادری ایمانی با همه دولتها و ملتها و با تأیید خداوند متعال روزی تحقق یابد، خواهید دید که بزرگترین قدرت جهان را تشکیل می‌دهند. به امید روزی که با خواست پروردگار این برادری و برابری حاصل شود. ایشان همچنین در جایی دیگر فرمودند: توصیه اینجانب به مسلمانان و بخصوص ایرانیان عصر حاضر، آن است که در مقابل این توطئه‌ها (استعمارگران) عکس العمل نشان دهند و انسجام و وحدت خود را به هر راه ممکن افزایش داده و کفّار و منافقان را مأیوس نمایند.
رهبر فرزانه انقلاب حضرت آیت ا... خامنه‌ای نیز در رابطه با اهمیّت وحدت می‌فرمایند: مقصود این نیست که مذاهب، در یک مذهب حل بشوند، بعضی‌ها برای اینکه اتحاد مسلمین را تحصیل نمایند، مذاهب را نفی می‌کنند، نفی مذاهب، مشکلی را حل نمی‌کند: اثبات مذاهب، مشکلات را حل می‌کند. همین مذاهبی که هستند، هر کدام در منطقه خودشان، کارهای معمولی خودشان را انجام بدهند؛ اما روابطشان را با یکدیگر حسنه کنند».
ایشان همچنین آورده اند:«نکته‌ای که من مکرر بر آن پا می‌فشارم، این است که در بین فرق اسلامی یک نقطه وجود دارد که در آن نقطه، هیچ اختلاف بین فرق اسلامی نیست ... و آن محبت و ارادت به نبی مکرم اسلام است. این، یک نقطه اجتماع و اتحاد است و روی آن بایستی تلاش بشود... امروز مسلمانان وحدت اسلامی را جدی بگیرند».
مقام معظم رهبری همچنین در دیدار مسؤولان و دست اندرکاران حج93، از همین زاویه مسأله مهم «وحدت اسلامی» را به عنوان نیاز واقعی امروز دنیای اسلام مورد اشاره قرار دادند و خاطرنشان کردند: وحدت اسلامی که شعار اساسی جمهوری اسلامی است، یعنی امت اسلامی با یکدیگر دشمنی نکنند و در مسایل مهم جهانی از هم حمایت کنند.
4- دردین مقدس اسلام
ایمان، ملاک برتری قرار گرفته است و رکن شخصیت و تکیه گاه استقلال و موتور حرکت جامعه اسلامی است. ایمان، اساس دوستی و وداد و ولاء مؤمنان است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَالْمُؤْمِنونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرونَ بِالْمَعْروفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»، یعنی: مردان مؤمن و زنان مؤمنه بعضی ولی بعضی دیگرند، به معروف امر می‌کنند و از منکر باز می‌دارند.
پیغمبر اکرم (ص) در حدیث معروف و مشهور فرمود: «مثل المؤمنین فی تواددهم وتراحمهم کمثل الجسد اذا اشتکی بعض تداعی له سائر اعضاء جسده بالحمّی والسّهر»، یعنی: داستان اهل ایمان در پیوند مهربانی و در عواطف متبادل میان خودشان، داستان پیکر زنده است که چو عضوی به درد آید، سایر اعضا با تب و بی خوابی با او همراهی می‌کنند.
قرآن کریم درباره رسول اکرم و کسانی که با اویند و تربیت اسلامی یافته‌اند می‌فرماید: محمد (ص) پیامبر خدا و کسانی که با اویند، بر کافران سخت‌اند و با یکدیگر مهربان. همان طور که می بینیم، در این آیه هم به «ولاء نفیی» اشارت رفته و هم به «ولاء اثباتی عام»، آیات کریمه قرآن ما را توجه می‌دهند که دشمنان اسلام در هر زمان سعی دارند ولاء منفی را تبدیل به اثباتی و ولاء اثباتی را تبدیل به منفی نمایند؛ یعنی همه سعی‌شان این است که روابط مسلمین با غیرمسلمین روابط صمیمانه و روابط خود مسلمانان به بهانه‌های مختلف- از آن جمله اختلافات فرقه‌ای- روابط خصمانه باشد.
امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «فیا عجبا، عجبا! وا... یمیت القلب و یجلب الهمّ من اجتماع هؤلاء القوم علی باطلهم و تفرّقکم عن حقّکم»، یعنی: شگفتا، شگفتا! به خدا قسم تعجّب و حیرت از اجتماع دشمنان برگرد باطل و تفرق و تشتت شما از اطراف حقیقتی که در میان شماست، دل را می میراند و اندوه را می‌کشاند.
امام خمینی(ره) فرمودند: اگر کسی کلامی بگوید که سبب تفرقه بین ما مسلمانها بشود بدانید که یا جاهل است یا از کسانی است که می‌خواهد بین مسلمانان اختلاف بیندازند. قضیه شیعه و سنی اصلاً در کار نیست ما همه با هم برادریم.
لازم است برادران ایرانی و شیعیان دیگر کشورها از اعمال جاهلانه که موجب تفرقه صفوف مسلمین است، خودداری کنند. در همین رابطه مفتی مصر دکتر نصر فرید واصل گفت: هر مسلمانی که به خدا ایمان دارد و شهادتین می‌گوید و ضروریات دین را پذیرفته و آگاه به ارکان اسلام و نماز و شرایط آن باشد، امامت او برای دیگران و امامت دیگران برای او در صورت دارا بودن آن شروط صحیح است، هر چند از نظر فقهی با یکدیگر اختلاف داشته باشند و پیروان اهل بیت(ع) از این قبیل می‌باشند و در اصول شریعت با یکدیگر اختلافی نداریم. از این رو ما در تهران و قم پشت سر آنان نماز خواندیم.
براساس فتواى برخى بزرگان وعلماى اهل سنت همچون شيخ محمود شلتوت، رئيس اسبق دانشگاه الازهر مصر، مذهب تشيع يا ديدگاه فقهى اهل بيت(ع) نيز همچون چهار مذهب معروف اهل تسنن، جايز و عمل به آن مشروع است. بنابراين، همه مسلمانان در عمل به فقه اسلام و اتخاذ راه درست و مشروع از جمله راه اهل بيت(ع) با هم مشترك هستند.
محمدعلی ملکی
پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی
نظر شما