یکی دو روز پیش خبر تبدیل معاونت طب سنتی وزارت بهداشت به اداره کل طب سنتی، آه از نهاد دلسوزان نظام بهداشت و درمان کشور بلند کرد. این در حالی است که در اوایل سال ۱۳۹۲ و در دولت دهم، در راستای اجرایی کردن منویات مقام معظم رهبری در زمینه طب سنتی، همچنین سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی و ماده ۳۴ قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، معاونت طب سنتی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تشکیل شد.

 تنزل جایگاه طب سنتی، چرا؟
درست 20 سال پیش، در سال 1364 در ماده 16 قانون تشکیلات و وظایف وزارت بهداشت بر این نکته تأکید شد که: «وزارت بهداشت موظف است با همکاری وزارت کشاورزی، طرح احیای داروهای گیاهی و استفاده گسترده از آن را به اجرا درآورد». ماده 17 این قانون نیز تأکید کرد: «از تاریخ تصویب این قانون، تمامی قوانین و مقررات مغایر، ملغی خواهد بود و این وزارتخانه مسؤول اجرای این قانون است». این قانون در 17 ماده و هفت تبصره در سال 1364 به تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان رسید.
اکنون و با وجود تأکید رهبر معظم انقلاب بر ظرفیت‌های بزرگ طب سنتی و گیاهان دارویی در کشور و از سویی با توجه به اینکه کشور ما دارای ظرفیت‌های زیست محیطی و بومی بی‌نظیری در این حوزه است و گیاهان دارویی و طب سنتی می‌تواند مزیت نسبی فراوانی از دیدگاه اقتصادی برای کشورمان داشته باشد، تنزل جایگاه معاونت طب سنتی از سوی وزیر بهداشت، جای سؤال دارد؟

  دگرگونی گسترده طب سنتی
وقتی صحبت از طب سنتی می‌شود، بیشتر گمان می‌برند که این عرصه همچنان در پستوهای نمور گذشته خلاصه می‌شود که از قضا با تغییر حال و روز زمانه، بی‌نصیب از بزک و دوزک‌ها و عنوان‌ها و القاب نمانده و با همه این شکوه کذایی، همچنان تمام فعالیتش فروش عرق چهل گیاه و جوشانده عناب است، که تصویری ابتدایی است، چراکه شواهد حکایت از رونق گیاهان دارویی در عرصه صنایع و تولید دارد.
دکتر وحید نوشاد، مدیرعامل یکی از برندهای فعال در حوزه گیاهان دارویی با بیان اینکه در سال‌های اخیر، جایگاه این صنعت بیش از گذشته رشد داشته و مورد اقبال مردم قرار گرفته است، می‌گوید: این مسأله ناشی از درک ظرفیت‌های این صنعت در حوزه سلامت است، گرچه هنوز برای حضور جدی در میان فعالان این صنعت در جهان نیاز به بسترسازی داریم، زیرا هنوز هم گروهی نسبت به اثرگذاری این صنعت در رشد اقتصاد تردید دارند.

 سر درگمی فعالان طب سنتی
اما دلیل ضعف در این زمینه چیست؟
امیر عباس اسدی، پژوهشگر گیاهان دارویی می‌گوید: در این عرصه گروه‌های متعدد خرد و کلانی فعالیت دارند که از روستاییان ساده تا تاجران صاحب‌نام را شامل می‌شوند که تمامی این گروه‌ها در رونق و رشد صنعت گیاهان دارویی مؤثرند. بنابراین اگر ضعفی در این حوزه مشهود است، به نقص در عملکرد فعالان این حوزه برمی‌گردد. چنانکه برای نمونه هنوز برنامه روشنی برای کاشت هدفمند گیاهان دارویی وجود ندارد و یا سیاست مشخصی برای توجه به این صنعت از سوی برنامه ریزان کشوری دیده نمی‌شود.

  جای خالی توانمندی‌ها
آیا در حال حاضر بستر‌ها برای حضور جدی کشور ما در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی فراهم است؟
نوشاد تأکید می‌کند: با وجود قابلیت‌ها و ظرفیت‌های انکارناپذیر این صنعت، هنوز هم کشور ما جایگاه شاخص و مطلوبی را در این زمینه ندارد، زیرا سیستم اجرایی ما در حوزه سلامت بیش از آنکه برنامه خاصی برای رونق این صنعت داشته باشد، به وعده و سخن بسنده کرده و از کارهای سازنده خبری نیست.
وی می‌افزاید: مسأله دیگر که در کاستی‌های این حوزه مؤثر است، داستان همیشگی تقابل طب نوین و سنتی است. در حالی که صنایع داروسازی معتبر جهان این ماجرا را تمام کرده‌اند و حتی تولیدکنندگان داروهای شیمیایی برای جلب مشتریان و در توضیح عوارض ناچیز داروهای خود، بر تولید آن‌ها بر اساس پایه گیاهی تأکید می‌کنند. امروزه این مسأله فرا‌تر از تولید دارو‌ها در زمینه سایر اقلام پزشکی و بهداشتی و حتی آرایشی مشهود است.

  تنوع بی‌نظیر گیاهان دارویی ایران
دکتر نوشاد ادامه می‌دهد: از دیگر علل ضعف در این زمینه، نحوه و کیفیت عملکرد فعالان این حوزه است که برای نشان دادن توانمندی‌های خود تلاش نمی‌کنند.
اسدی نیز با تأکید بر غفلت از صنعت داروهای گیاهی در کشور می‌گوید: برآورد می‌شود که ۷۵۰ هزار گونه گیاهی در دنیا وجود دارد که از این تعداد حدود ۷۵ هزار گونه دارای خواص دارویی هستند و در حال حاضر ۲۰ هزار گونه آن مورد استفاده پزشکی قرار می‌گیرد. همچنین کشور ما به دلیل گوناگونی اقلیمی، قابلیت تولید گیاهان دارویی بی‌شماری دارد چنانکه گفته می‌شود، در حال حاضر در کشور، هشت هزار گونه گیاه دارویی وجود دارد که دست کم بیش از ۲۳۰۰ گونه از این گیاهان امکان صنعتی شدن دارند، یعنی می‌توان آن‌ها را به گیاه دارویی تبدیل کرد.
وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر بیش از ۵۰ کشور در تولید داروهای گیاهی فعالیت جدی دارند که کشور ما در رده ۱۵ قرار گرفته است، در حالی که قابلیت ارتقای جایگاه در این حوزه را دارد. بویژه آنکه حوزه گیاهان دارویی فرصت مطلوبی را برای کارآفرینی و کسب درآمد فراهم کرده است. طبق گزارش بانک جهانی، اکنون بازار تولید و مصرف گیاهان دارویی جهان در سه دهه اخیر از کمتر از پنج میلیارد دلار به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار رسیده است. همچنین پیش بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۵۰۰ میلیارد دلار برسد.

  افت جایگاه و تقلیل اثرگذاری
عده‌ای از صاحب نظران از دلایل بی‌مهری به صنعت گیاهان دارویی و طب سنتی در سیاستگذاری‌ها را تقلیل جایگاه «معاونت» طب سنتی به «اداره کل» می‌دانند.
دکتر محمدی، متخصص طب سنتی با گلایه از این تغییرات می‌گوید: در اوایل سال ۱۳۹۲ و در راستای اجرایی کردن منویات مقام معظم رهبری در زمینه طب سنتی، همچنین سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی و ماده ۳۴ قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، در دولت دهم، معاونت طب سنتی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تشکیل شد. در دولت یازدهم نیز اگرچه وزیر بهداشت با تأخیری 6 ماهه موضع خود را درقبال معاونت طب سنتی اعلام کرد، اما پس از آن مکرر از بی‌توجهی به طب ملی و ضرورت حرکت پرشتاب در این زمینه سخن به میان آورد و هر از گاهی موضع حمایتی خود را در قبال طب سنتی گوشزد کرد.

  فشار به وزیر برای تنزّل طب سنتی
محمدی می‌افزاید: اما در آن سوی داستان، بیشتر معاونان وزیر و برخی از رؤسای دانشگاه‌های علوم پزشکی رویه و باوری متفاوت داشتند. به گونه‌ای که در عمل، از اجرای بسیاری از برنامه‌ها و حتی دستورات مکتوب وزیر بهداشت به بهانه‌های گوناگون شانه خالی می‌کردند که این موضوع رمز عدم پیشرفت مناسب امور طب سنتی در دولت یازدهم بود. به این ترتیب در کشاکش بین معاونان وزیر و تعلل در اجرای برنامه‌ها، عرصه بر معاون طب سنتی وزیر تنگ شده و وی در سال گذشته مجبور به استعفا شد. گرچه این استعفا از سوی وزیر بهداشت مورد پذیرش قرار نگرفت، اما صورت مسأله همچنان پابر جا بود و تحرکات پشت پرده برای تضعیف حرکت دانشگاهی طب سنتی و سوق دادن و تنزل آن به یک طب عامیانه و جدایی ساختار آموزش طب سنتی از بدنه دانشگاه‌های علوم پزشکی و دانشکده‌های آن همچنان ادامه یافت. در واقع این تحرکات و کش وقوس‌ها به سود دیگر معاونان تمام شد و در ‌‌نهایت وزیر را مجبور به انحلال معاونت طب سنتی و تقلیل جایگاه تشکیلاتی آن به یک اداره کل کرد، امری که به باور بیشتر کار‌شناسان موجب محدود شدن دایره عملکرد، نفوذ و اختیارات مالی، تشکیلاتی و تیم کار‌شناسی طب سنتی در ستاد وزارتخانه و به تبع آن در دانشگاه‌های علوم پزشکی خواهد شد.

  ضرورت تلاش برای ارتقای جایگاه طب سنتی
دکتر نوشاد تأکید می‌کند: در چند سال اخیر تغییرات سیستمی چندان به سود تولید گیاهان دارویی و طب سنتی نبوده است، در حالی که در کنار بازنگری این دیدگاه، باید برای ارتقای این جایگاه به تقویت آموزش دانش آموختگان و فعالان مؤثر این حوزه پرداخت و زمینه‌های فرصت‌های پژوهشی را فراهم ساخت.