آیت‌الله محمدحسن مامقانی یکی از این نام‌آوران و بزرگان است که شاید کمتر نامش را شنیده و درباره خدماتش به اسلام و مذهب حقه شیعه، چیزی خوانده باشید. مرحوم مامقانی از آن مجتهدانی بود که اعتقاد داشت برای تبلیغ دین و حفظ ایمان مسلمین نباید از خطرها و تهدیدها ترسید، باید گام در مسیر مبارزه گذاشت و تنها برای رضای پروردگار، سختی‌ها را به جان خرید و پیش رفت. امروز ۱۸محرم مصادف با سالروز رحلت این عالم مجاهد و گرانقدر است که مدتی از عمر خود را هم در مشهدالرضا(ع) به تدریس و عبادت پرداخت. برای شناخت بهتر مرحوم مامقانی کافی است برخی از شاگردان او را بشناسیم؛ آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله سیدعلی قاضی، شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی و علامه سیدمحسن امین. آن مرحوم در ۱۸ محرم سال ۱۳۲۳ قمری / ۵ فروردین ۱۲۸۴خورشیدی، بدرود حیات گفت و در قبرستان وادی‌السلام نجف اشرفبه خاک سپرده شد.
مبلغ نام‌آور
آیت‌الله محمدحسن مامقانی در اردیبهشت سال ۱۲۰۲خورشیدی چشم به جان گشود. پدرش، آیت‌الله عبدالله مامقانی در زمره مراجع نامدار آذربایجان بود. با این حال مرحوم مامقانی پس از ولادت، مدت زیادی در آذربایجان نماند، چون خاندانش به کربلا مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند. او مقدمات علوم دینی را در همین شهر فرا گرفت و سپس برای تکمیل درس راهی حوزه علمیه نجف شد. اما یک اتفاق، مرحوم مامقانی را به آذربایجان کشاند؛ مردم مامقان که نیازمند حضور عالمی آگاه برای ترویج دین بودند، از آیت‌الله محمدحسن نجفی، «صاحب جواهر» خواستند پادرمیانی کند تا فرزند جوانِ آیت‌الله عبدالله مامقانی برای تبلیغ دین به زادگاه و سرزمین اجدادی‌اش بازگردد و این اتفاق افتاد. به این ترتیب شروع خدمات دینی مرحوم آیت‌الله محمدحسن مامقانی با تبلیغ و رسیدگی به امور مردم زادگاهش رقم خورد و او در همان سنین جوانی به دلیل فن بیان عالی و قدرت منطق بالایی که داشت، در عرصه تبلیغ شهرت فراوانی بدست آورد. آن مرحوم مدتی بعد به نجف اشرف بازگشت و در درس بزرگانی مانند شیخ مرتضی انصاری شرکت کرد و به اجتهاد رسید اما هرگز کار تبلیغ را کنار نگذاشت و تنها به تربیت شاگرد بسنده نکرد.
مجاهدت در قفقاز
آیت‌الله مامقانی در حدود سال ۱۲۲۸ خورشیدی در حالی که ۲۶سال داشت، برای ادامه فعالیت‌های تبلیغی دوباره عازم آذربایجان شد. او مدتی را در مامقان اقامت کرد. در این زمان به مرحوم مامقانی خبر رسید که شرایط شیعیان ساکن قفقاز بسیار وخیم است و آن‌ها از نظر داشتن مبلغ دینی، سخت در مضیقه هستند. حتماً می‌دانید که قفقاز طی دو عهدنامه ننگین گلستان و ترکمانچای از ایران جدا و بخشی از خاک روسیه تزاری شد و سیاست حکومت تزار هم مبتنی بر محدود کردن مسلمانان و تخریب مساجد بود. سفر تبلیغی به قفقاز آن هم در اوج شرایط پراختناقی که شیعیان گرفتارش بودند، کاری خطرناک بود و شجاعت و جسارت بسیاری نیاز داشت اما مرحوم مامقانی بدون کمترین تردیدی راهی قفقاز شد و بیش از یک سال را در گنجه، نخجوان، شوشی و باکو به تبلیغ دین و رسیدگی به امور شرعی مردم پرداخت البته این اقدام، کار ساده‌ای نبود و مشقت‌های فراوانی به دنبال داشت. حکومت تزار در نهایت آیت‌الله مامقانی را مجبور کرد که به ایران بازگردد.
سفر به مشهدالرضا(ع)
آن مرحوم پس از بازگشت به ایران و توقفی کوتاه در مامقان، دوباره راهی نجف اشرف شد و حلقه درس او در این حوزه دیرپا با استقبال فراوان طلاب و فضلا روبه‌رو شد. مرحوم مامقانی پس از درگذشت میرزای بزرگ شیرازی (صاحب فتوای تنباکو) به عنوان مرجع تقلید شناخته شد و هزاران نفر در ایران، عراق و ترکیه از مقلدان او محسوب می‌شدند.
آن مرحوم دو سال پیش از وفاتش تصمیم گرفت برای زیارت حرم امام رضا(ع) و توقف در کنار این مضجع شریف راهی مشهد شود. این گونه بود که با وجود داشتن بیش از ۸۰ سال سن با تحمل سختی سفر، از مسیر کرمانشاه و تهران راهی مشهد شد و در شهرهای گوناگون مسیر مورد استقبال گسترده و کم‌نظیر مردم و علما قرار گرفت. در همین سفر بود که هنگام اقامت در شهر ری و ضمن زیارت حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از مرحوم مامقانی خواستند به تهران برود و با مظفرالدین‌شاه دیدار کند اما او این درخواست را نپذیرفت و شاه قاجار به ناچار و برای حفظ آبرویش شخصاً به دیدار مرحوم مامقانی در شهر ری رفت. آیت‌الله مامقانی پس از ورود به مشهد و زیارت حرم رضوی، در این مکان مقدس مجلس درس و تبلیغ افتتاح کرد و حدود پنج ماه در کنار عبادت و زیارت، به تربیت طلاب حوزه مشهد پرداخت و سپس راهی نجف اشرف شد و چندی بعد در همین شهر دار فانی را وداع گفت.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
نظر شما