شهر سوخته سیستان با قدمتی پنج‌هزار ساله به عنوان نخستین اثر ثبت شده جهانی استان سیستان و بلوچستان است که یکی از نمادهای بزرگ تمدنی با آثار باستانی که در خود جاداده است شناخته می‌شود.
موقعیت و زمان بنای شهر سوخته
شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل - زاهدان در شرق ایران و در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده است، این شهر بر روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود.
دوره بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود پنج هزار سال پیش در این شهر زندگی می‌کردند، این شهر باستانی پیشرفته‌ترین شهر جهان قدیم بوده به طوری که حتی بسیار پیشرفته‌تر از دولت شهر «کرت» که سینوهه طبیب در کتاب خود از آن یاد کرده است.
بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند.
این شهر تاریخی و مهمترین محوطه دیرینه سیستان در کنار رود هیرمند و در بالاترین لبه شمال غربی دلتای قدیمی بر روی سلسله تپه های تراس رمرود و زمین های زراعی تراس نیمروز واقع شده که وجود آن در هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد مدیون رودخانه پرآب هیرمند بوده است.
آنچه در شهر سوخته کشف شد
نخستین چشم مصنوعی جهان: برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به ۴۸۰۰ سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ساله بوده که در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده بوده است. چشم مصنوعی در داخل حفره چشم جمجمه کشف شده از این زن دیده می‌شود.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیک به ۴۵۰۰ سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است. جنس این چشم مصنوعی هنوز بطور کامل مشخص نشده است اما به نظر می‌رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلیمتری طراحی شده‌اند. مردمک این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریباً یک لوزی را تشکیل می‌دهند در پیرامون مردمک دیده می‌شود.
خط‌کش پنج‌هزار ساله: این خط کش به طول ۱۰ سانتیمتر با دقت نیم میلیمتری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته سیستان نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده اند.
قدیمی‌ترین تخته نرد جهان: از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱ کهن ترین تخته نرد جهان به همراه ۶۰مهره‌ی آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.
این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. روی این تخته نرد، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد. مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخته نرد قرار داشتند از سنگ های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه است.
قوانین میراث جهانی برای ثبت آثار تاریخی
- شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی را نمایش دهد.
- تبادل ارزش‌های بشری در یک دوره زمانی و در یک منطقه فرهنگی را نشان دهد که پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز را در پی داشته است.
- سندی بی‌مانند یا استثنایی باشد که وجود یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته را اثبات کند.
- نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی باشد که مرحله مهمی از تاریخ بشر را به نمایش می‌گذارد.
- تعامل بین انسان و محیط زیست را نشان دهد یا نماینده یک فرهنگ به حساب آید.
- به‌طور مستقیم یا ملموس به رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری و ادبی مهم در جهان، مرتبط باشد.
- پدیده‌طبیعی بی‌نظیر با ویژگی‌های استثنایی و زیبایی‌شناسی باشد.
- نمونه‌ای برجسته در زمینه نمایش مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی به شمار رود.
- اثری به‌جامانده از فرآیندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی باشد که در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها تاثیر داشته‌اند.
- از زیستگاه‌های طبیعی ارزشمندی باشد که دارای تنوع زیستی و محل زیست گونه‌های در خطر است.
در مجموع ۲۷ مکان تاریخی و فرهنگی ایران در ثبت میراث جهانی یونسکو شده است، و در تازه ترین مورد بالغ بر ۲۰ کاروانسرا در سراسر ایران ثبت این سازمان شده است.
میراث جهانی یونسکو
میراث جهانی یونسکو فهرستی از مکان‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی باستانی است که به‌واسطه قدمت باستانی و ویژگی‌های طبیعی، برای تاریخ و اکوسیستم جهان حائز اهمیت هستند. آثاری که در این لیست قرار می‌گیرند، باید توسط کمیته مخصوص یونسکو تایید شوند و سپس در زمان برگزاری اجلاس سالانه یونسکو در کشورهای مختلف عضو یونسکو، ثبت رسمی این آثار در فهرست میراث یونسکو اعلام می‌شود.
آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، متعلق به همه انسان‌ها در نقاط مختلف جهان با فرهنگ، دین و ملیت‌های مختلف است و محافظت از این آثار بر همه جهانیان واجب است. در واقع، میراث جهانی یونسکو، قراردادی جهانی بین کشورهای عضو این سازمان برای حفظ گنجینه‌های ارزشمند تاریخی و طبیعی در جهان است.
برای نخستین بار در تاریخ ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲، در کنفرانس عمومی یونسکو، ثبت میراث جهانی یونسکو تصویب شد. هدف از قرار دادن میراث تاریخی و طبیعی جهان در یک لیست واحد، ارزش دادن به میراث زمین برای همه انسان‌های جهان به میزان مساوی بوده است. یونسکو برای تحقق آرمان‌های خود، میراث ارزشمند زمین را متعلق به همه انسان‌ها، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت آن‌ها می‌داند و وظیفه حفظ و نگهداری از این آثار را بر دوش تمام جهانیان می‌گذارد.
خدابخش حکیمی- خبرنگار تحریریه جوان قدس
نظر شما