گاهی سهمگین و مهیب بودند و هرچه بر سر راهش بود را با خود می‌بردند. خانه‌های خلق خدا را بر سرشان آوار می‌کردند و جان‌شان می‌گرفتند. گاهی هم به وارد کردن خسارات مالی و جانی جزئی محدود می‌شدند. زلزله‌های کوچک و بزرگی که تن زمین مشهد را می‌لرزانند و یا سیل‌هایی که با شدت تمام به شهر سرازیر می‌شدند.

شهر مشهد در تاریخ 1200 ساله خود بارها و بارها این بلایای طبیعی را تجربه کرده و حرم مطهر نیز طی آن آسیب‌های مختلفی دیده است.

سومین جلسه از فصل سوم مجموعه کارگاه‌های فنی «قصه‌های حرم» به بررسی این موضوع اختصاص یافت. این جلسه صبح سه‌شنبه، 30 اردیبهشت ماه 1404 در موسسه فرهنگی قدس با حضور جواد نوائیان رودسری، تاریخ پژوه و حرم‌شناس برگزار شد.

مشهد؛ نقطه‌ای حادثه‌خیز در خراسان

یکی از بخش‌های مهم مطالعات مربوط به حرم مطهر بروز حوادث پیش‌بینی نشده در شهر مشهر و تاثیر آن بر بارگاه نور رضوی است. جواد نوائیان رودسری با اشاره به این موضوع توضیحات خود را چنین آغاز کرد: شهر مشهد یکی از نقاط حادثه خیز در منطقه خراسان است. بررسی متون تاریخی نشان می دهد که این ناحیه، بارها و بارها در معرض حوادث طبیعی قرار داشته و خسارات بسیاری بر آن وارد شده. طیف این حوادث طبیعی هم، گسترده بوده است؛ سیل، زلزله و خشکسالی را باید از اهم این موارد بدانیم.

بنابه گفته نوائیان، بیشترین حادثه پیش‌بینی نشده در تاریخ 1200 ساله مشهد، زلزله است که بیش از حوادث دیگر موجب آسیب و کشتار در این شهر بوده است. از طرفی بنیان شهر مشهد نه بر اساس موقعیت جغرافیایی یا اقتصادی که تنها به سبب وجود مرقد مطهر امام رضا(ع) در این منطقه شکل گرفته است، به همین دلیل وقوع حوادثی مانند سیل در آن نسبتاً بالاست. در عین حال بروز خشکسالی‌های زیاد، بعد از به وجود آمدن بحران‌های آبی در حدود قرن چهارم در این منطقه، در کنار اتفاقاتی چون هجوم ملخ‌ها، وضعیت زندگی را برای مردم دشوارتر می‌کرد.

زلزله‌هایی که مشهد را لرزاندند

دشت مشهد را دو گسل بزرگ محاصره کرده که یکی در محدوده کشف رود در بخش شمالی دشت و گسل دیگر که به گسل سنگ بست شاندیز معروف است، در دامنه شمالی بینالود و بخش جنوبی مشهد قرار دارد. به همین سبب رخداد زلزله گستردگی وسیعی در تاریخ مشهد دارد. این زمین‌لرزه‌ها عموما در نقاط دیگر خراسان اتفاق می‌افتاده و در مشهد احساس شده‌اند؛ اما گاه زلزله‌هایی هم به وقوع می‌پیوسته که اسباب ویرانی جزئی و گاه گسترده را در شهر به وجود می‌آورده است. این تاریخ پژوه در ادامه به برخی از این موارد اشاره کرد و گفت: قدیمی‌ترین زلزله‌ای که از دوران صفوی به ثبت رسیده مربوط به ۱۰۵۰ خورشیدی است که تلفات جانی نداشته اما با آسیب‌های مالی همراه بوده است. زمین‌لرزه‌ بعدی دو سال بعد بوده که با شدت زیادی همراه بوده و به عنوان نخستین زلزله مخرب در تاریخ مشهد به ثبت رسیده است. زلزله 1240 خورشیدی نیز که منشا آن در قوچان بود، در مشهد احساس شد اما تلفاتی به بار نیاورد. در سال 1272 نیز دو زلزله به فاصله چهار ماه در قوچان اتفاق افتاد که موجب ویرانی کامل این شهر شد. این زمین‌لرزه‌ها که در زمان حکومت غلامرضا خان آصف‌الدوله شاهسوند در خراسان بود، باعث تخریب‌هایی در مشهد نیز شد.

دو زلزله دیگر نیز در سال‌های 1301 و 1302 ثبت شده است. زمین‌لرزه‌ اول چهار ساعت پیش از ظهر رخ داد و فاقد خسارت بود. منشا زلزله سال بعد نیز تربت حیدریه بود که این شهر را با خاک یکسان کرد و باعث کشته شدن 3هزار نفر شد. این زلزله در مشهد هم به شدت احساس شد.

نوائیان در ادامه افزود: زلزله بعدی هم که منشا آن شمال خراسان بود، در 1307 همزمان با دوره استانداری سید حسن تقی‌زاده اتفاق افتاد و آسیبی به دنبال نداشت. در سال 1315 نیز زمین‌لرزه‌ نسبتا شدیدی به وقوع پیوست که تخریب‌هایی را نیز در حرم مطهر نیز به دنبال داشت.

خرابی گسترده در حرم بعد از رخدادی مهیب

مشهورترین زلزله در تاریخ حرم رضوی مربوط به ۳۵۲ سال پیش است. این استاد تاریخ درباره این واقعه چنین گفت: این زلزله در ربیع‌الثانی سال ۱۰۸۴ قمری برابر مرداد سال ۱۰۵۲ خورشیدی، در دوره شاه سلیمان صفوی رخ داد و از معدود زلزله‌هایی بود که حرم امام رضا(ع) را به شدت تخریب کرد. گزارشات مختلفی از این اتفاق به جا مانده است که دو گزارش در سفرنامه شاردن و کتاب منتظم ناصری اثر محمد حسن خان اعتمادالسلطنه نمونه‌های آن است.

بنابر این گزارشات، طی این رخداد گنبد طلا فرو ریخت و برخی رواقهای قدیمی حرم مانند رواق دارالسیاده، دچار آسیب‌های جدی شدند. خانه‌ها و بازار مشهد خراب و 400 نفر نیز کشته شدند. آسیب‌های وارده در نیشابور نیز شدید بوده و تقریبا هزار و ششصد نفرکشته شده‌اند.

نوائیان با اشاره به این‌ موضوع ادامه داد: درباره این زلزله مهیب، دو گزارش بسیار مهم در کتیبه‌های حرم مطهر وجود دارد که هر دو مربوط به بازسازی حرم در دوره شاه سلیمان صفوی است و در آن به چرایی و چگونگی بازسازی حرم و گنبد طلا اشاره شده است. این دو کتیبه، قدیمی‌ترین اسناد موجود در حرم رضوی با موضوع زلزله و وقوع آن است.

به گفته وی نخستین مورد، کتیبه‌ای از جنس مس با روکشی از طلا است. این کتیبه که به خط نستعلیق نوشته شده، در میان رواق دارالسیاده و درالحفاظ نصب شده است. برخی آن را منسوب به محمدرضا امامی می‌دانند اما استاد عزیزالله عطاردی با استناد به یکی از ابیات مندرج در ذیل کتیبه، آن را حاصل فعالیت فردی به نام «زال» می‌داند.

این حرم‌شناس درباره دومین کتیبه موجود در حرم نیز چنین توضیح داد: چهار کتیبه ترنجی دور گنبد طلا نیز گزارشی تاریخی از بازسازی حرم در ۱۰۵۲ خورشیدی است. این ترنج‌ها، یک متن پیوسته بوده که به چهار قسمت تقسیم شده است. متن آن توسط آقا حسین خوانساری، از علمای دوره صفویه نوشته و محمدرضا امامی آن را با خط ثلث به رشته تحریر درآورده است.

مشهد در مسیر سیلاب

هرچند که سناباد طوس، منطقه‌ای با اقلیم مرطوب و قناتهای جاری بسیار بود، اما گزارش‌های تاریخی، مانند آنچه بیهقی در کتاب خود آورده است، نشان می‌دهد که از قرن چهارم به بعد، مشهد تقریبا همیشه گرفتار خشکسالی‌های مکرر بوده است.

نوائیان با اشاره به این‌ موضوع گفت: در گزارش خانیکوف مربوط به سال 1239 خورشیدی هم به این موضوع اشاره شده و مشهد به جزیره‌ای سبز میان یک بیایان توصیف شده است.

خشکسالی‌های متوالی و بارش‌های سریع و سیل آسا زمینه بروز سیل را در این منطقه فراهم می‌کرد، اما با این حال بنا به دو دلیل، مشهد پس از دوره شاه تهماسب یکم صفوی تا حدود دهه 1310 خورشیدی، گرفتار سیل نشد یا دستکم گزارش معتبری درباره آن نداریم. نخست، وجود مزارع گسترده و قنات‌ها و کاریزهای متعدد در اطراف شهر که به نوعی در مهار سیلاب موثر بودند و دوم، وجود خندقی در اطراف شهر که علاوه بر نقش دفاعی، مشهد را در برابر سیلاب‌های سهمگین حفظ می‌کرد.

این پژوهشگر تاریخی توضیحات خود درباره این موضوع را ادامه داد و گفت: با حذف باروی شهر در دوره اول پهلوی و پر شدن خندق، راه برای ورود سیلاب به شهر باز شد و به ویژه در دهه 1320 و 1330 مشهد شاهد هجوم سیلاب شد که معروفترین آن‌ها در سال 1329 خورشیدی اتفاق افتاد، اما به دلیل کمربند عمرانی اطراف حرم رضوی، سیل به داخل اماکن متبرکه نفوذ نکرد و ظاهراً تا ابتدای صحن موزه رسید. اما در سال 1333 خورشیدی چنین نشد.

در فروردین 1333 سهیل مهیبی در این منطقه اتفاق افتاد که در روزنامه خراسان گزارشی از آن منتشر شد. طی این اتفاق سیلاب از خیابان نادری، به حرم مطهر هم رسید و محیط صحن عتیق تا ارتفاع 50 سانتی‌متر لبریز از آب شد. حجم آب از ایوان طلا هم عبور کرد و به برخی رواق‌ها هم وارد شد امام خدام تنواستند مانع ورود آن به محیط روضه منوره شوند.