شرایط فهم قرآن

فهم دقیق و عمیق قرآن که بتواند رشد و تعالی و هدایت انسان نقش داشته باشد، دارای آداب و شرائطی است که بدون رعایت آنها این نتیجه حاصل نخواهد شد.

با توجه به اینکه یکی از راههای فهم قرآن، قرائت آیات است و این کار زمانی آثار مطلوب خود را ببار می‏نشاند که همراه با رعایت آدابی و شرایطی باشد که در منابع اسلامی بر آن تأکید شده است در اینجا به مواردی که حضرت امام به آن توجه داشتند اشاره می‏شود:

1. اخلاص در تلاوت

یکی از آداب اولیه و معنوی تلاوت قرآن به عنوان مقدمه فهم قرآن داشتن اخلاص است. و مراد از اخلاص در تلاوت، یعنی هدف از قرائت، فهم کلمات خداوند و انس با خدا باشد نه چیزی غیر از او، مانند، اظهار صوت زیبا یا کسب معروفیت.

امام خمینی در این باره به روایاتی استناد کرده و می‏فرماید: «و از آداب لازمه قرائت قرآن که در تأثیر در قلوب سمت رکنیّت دارد و بدون آن هیچ عملی را قیمتی نیست بلکه ضایع و باطل و موجب سخط الهی است، اخلاص می باشد که سرمایه مقامات اُخرویه و رأس المال تجارت آخرت است.»

سپس ایشان روایتی از امام باقر(ع) را در این باره بیان می‏کند که آن حضرت قاریان قرآن را به سه گروه تقسیم کرده است، گروهی که قرائت قرآن را سرمایه معیشت خود کرده و به واسطه آن از ملوک و صاحبان قدرت، حقوق و شهریه دریافت می‏کنند و بر مردم تقدم می‏جویند و دیگر آنان که حروف و صورت قرآن را حفظ می‏کنند و در عمل حدود آن را تضییع می‏نمایند این دو هیچکدام ارزشی ندارد و خداوند آنان را زیاد نکند. تنها گروه سوم هستند که قرائت آنان ارزش دارد، یعنی کسانی که قرائت قرآن را دوای دردهای قلب خود می‏دانند و با آن دل خود را علاج می‏کنند. پس به واسطه آن، شب را بیدار و به عبادت بگذارنند و روز را روزه بگیرند و به تشنگی گذرانند و در مساجد حاضر شوند و اقامت کنند و از فراش خواب ناز برخیزند، این گروه از قاریان قرآن به تعبیر روایت از کبریت احمر کمیاب ترند.

2. پناه بردن به خداوند

امام خمینی در باره این شرط فرموده است:

یکی از آداب مهم قرائت، خصوصا قرائت در نماز استعاذه از شیطان رجیم است که خارطریق معرفت و مانع سیر و سلوک الی اللّه‏ است. در ادامه نیز فرمودند: البته استعاذه، تنها گفتن «اعوذ باللّه‏ من الشیطان الرجیم» نیست، آنچه تأثیرگذار است، توجه به خطرات شیطان و استمداد قلبی و پناه بردن به خداوند از وسوسه‏های شیطان است، وسوسه هایی که موجب انحراف حواس و عدم حضور قلب می‏شود، از این رو، استعاذه نیز باید با حضور قلب و توجه به راهزنی شیطان در هنگام قرائت و سعی بلیغ در دور کردن خواطر شیطانی باشد.

3. رعایت ترتیل در قرائت

یکی دیگر از آدابی که امام خمینی در تلاوت قرآن مطرح نمودند ،رعایت ترتیل در قرائت قرآن است، ترتیل یعنی شمرده شمرده قرائت کردن کلمات آیات همراه با تدبر و تأمل در معانی آن، این ادب در قرآن بیان شده که خداوند خطاب به رسول اکرم (ص)فرمود: «ورتلّ القرآن ترتیلا» (مزمّل/ 4) «قرآن را شمرده شمرده قرائت کن» امام صادق در تفسیر این آیه فرموده است :«مراد از آن ،حالتی که در قلب قاری تأثیر بگذارد و دل سخت را نرم کند.»

معیاری که در این باره ذکر شده، آن است که قاری قرآن، مقصودش این نباشد که هرچه زودتر قرآن را به پایان برساند، بلکه هدف او آن باشد که با آیات الهی قلب بیمار خود را درمان کند.

حجة الاسلام و المسلمین رسولی محلاتی در باره رعایت این شرط یعنی تلاوت همراه با تدبر و تفکر می گوید:

« امام از اوایل عمر تاکنون هر روز مقداری قرآن می خوانند و این یکی از کارهای روزانه ایشان است که روی همان نظم دقیقی که در زندگی دارند، ساعتی را نیز برای تلاوت و انس با قرآن کریم اختصاص داده اند که در آن ساعت کسی نزد ایشان نمی رود و پاسخ سؤال کسی را نمی دهند و کاملاً جان و دل را به قرآن داده و توجه به آیات قرآنی و معانی آن می کنند».

4. توجه به عظمت قرآن

یکی دیگر از آداب قرائت قرآن که امام خمینی بدان اشاره نمودند، توجه به قداست و عظمت قرآن است، ایشان در این باره فرمودند:« یکی از آداب مهمه قرائت کتاب الهی، که عارف و عامی در آن شرکت دارند و از آن، نتایج حسنه حاصل شود و موجب نورانیت قلب و حیات باطن شود، تعظیم است و آن موقوف به فهم عظمت و بزرگی و جلالت و کبریایی آن است.»

در مورد احترام امام به قرآن نکته جالبی از ایشان به طور مکرر دیده ایم. گاهی به دلایلی قرآنهایی را در کیف دستی در محضر امام می بردیم، در دفعات اولیه بدون توجه قرآن را همراه با چیزهای دیگر از کیف بیرون آورده روی زمین می گذاشتیم و امام که مراقب بودند می فرمودند:

«قرآن را روی زمین نگذارید.» بعد بلافاصله دستشان را جلو آورده آن را از ما می گرفتند و روی میزی که در کنارشان بود می گذاشتند. بعد ما متوجه شدیم که امام چون روی کاناپه نشسته اند نمی خواهند قرآن روی زمین و در نتیجه پایین تر از جایی باشد که ایشان نشسته اند.

از همین روی حضرت امام که همواره در حسینیه جماران بر روی صندلی خود نشسته و مردم را به حضور می پذیرفتند، در دو مورد به عوض اینکه روی مبل بنشینند، روی زمین نشستند: یک دفعه مربوط بود به زمانی که قاریان قرآن به حضور ایشان رسیده و قرار بود قرآن بخوانند؛ و دفعة دیگر روز عاشورا بود که مجلس عزاداری در حسینیه برپا می شد.

یکی از اعضای دفتر امام در این باره می‌گوید: «یکبار فردی تعدادی قرآن در قطع کوچک که فقط محتوی چند عدد از سوره های قرآن است را آورده بود تا پس از امضای امام برای رزمندگان جبهه ها هدیه برد. وقتی یکی از آقایان پاکت محتوی قرآنها را برداشت و به طرف امام نزدیک کرد، امام به گمان آنکه طبق معمول که گاهی نبات و امثال آن را برای تبرک خدمتشان می بردیم دستشان را جلو آوردند، ولی وقتی چشمشان به داخل پاکت افتاد فرمودند: اینها چیست؟ به عرض رسید: «قرآن هایی است که برای تبرک خدمتتان آورده‌اند». امام که همیشه حرکاتش کاملاً آرام و معقول بود، ناگهان به طور بی سابقه ای با شتاب و شدت مضطربانه‌ای دستشان را عقب کشیده و با لحن تند و عتاب آمیز فرمودند: من قرآن را تبرک کنم؟ این چه کارهایی است که می‌کنید؟».

5. توجه به ظاهر و باطن قرآن

یکی دیگر از شرائط فهم کامل قرآن، توجه به ظاهر و باطن قرآن است و اکتفا به ظاهر بدون تأمل در باطن قرآن ،فهم ناقصی را به دنبال دارد. زیرا براساس روایات نقل شده از رسول اکرم(ص) و ائمه هدی(ع) همانگونه که آیات الهی ظاهری دارد، برای این آیات، باطنی هم قرا داده شده است پیامبر اکرم (ص)در این باره فرموده است «لکل آیه ظَهرٌ و بَطنٌ و لِکُلِّ حَرفٍ حَدٌّ و لیکلّ حدّ مَطلَعٌ» «برای هر آیه‏ای ظاهر و باطنی و برای هر حرفی حدّی و حدودی برای هر حدّی مرادی است»

از حضرت علی(ع) نیز نقل شده که فرمودند: «ما من آیة الاولهااَربَعه مَعانٍ، ظاهر و باطن و حدّ و مطلع، فالظاهر، التلاوة و الباطن الفهم، و الحدّ هو احکام الحلال و الحرام و المطلع هو مراد اللّه‏ من العبد منها» «هیچ آیه نیست مگر این که برای آن چهار معنا است: ظاهر و باطن و حدّ و مطلع، پس ظاهر آن، تلاوت است و باطن آن، فهم است و حدّ آن احکام حلال و حرام الهی است و مطلع آن، مراد خداوند از آنها نسبت به عبد است.»

امام خمینی نیز با پیروی از معصومان برای قرآن ظاهر و باطنی را قائل هستند و فهم کامل قرآن را مشروط به توجه به هر دو بعد آن می‏دانند. ایشان در این باره می‏فرمایند. «عارف کامل کسی است که همه مراتب را حفظ کند. ظاهر و باطن کتاب را قرائت کند و در صورت و معنایش و تفسیر و تأویلش تدبر نماید که ظاهر بدون باطن و صورت بدون معنا مانند پیکری است بدون روح و دنیایی است بدون آخرت، همان گونه که باطن را به جز از رهگذر ظاهر نمی‏توان به دست آورد، پس کسی که فقط ظاهر را بگیرد و در همان جا بایستد، تقصیر کرده و خود را معطل نموده است و آیات و روایات بسیاری نیز بر ردّ آن است که دلالت دارد بر این که تدبر در آیات اللّه‏ و تفکر در کتاب‏های الهی و کلماتش را نیکو شمرده و بر آن کس که از تدبر و تفکر روی بگرداند و در قشر و ظاهر آیات و روایات متوقف گردد، اعراض دارند. و کسی که فقط راه باطن را پیش گیرد بدون آن که به ظاهر نگاه کند ،خودش از صراط مستقیم گمراه و دیگران را نیز گمراه خواهد نمود. و اما کسی که ظاهر را برای وصول به حقایق بگیرد و نگاهش مثل نگاه به آینه برای دیدن جمال محبوب باشد اوست که راه مستقیم را پیموده و قرآن را همچنان که شاید تلاوت نموده است.»

6. طهارت باطن

همانگونه که شرط لمس ظاهر و آیات قرآن، طهارت ظاهری را می‏طلبد، دستیابی به معارف نورانی و رسیدن به باطن قرآن نیز نیازمند به طهارت باطن می‏باشد، چرا که انوار الهی در قلوبی که به پلیدی و گناه آلود باشد جایی نمی‏گیرد. امام خمینی در تبیین و تفسیر آیه «انه لقرآن کریم، فی کتاب مکنون ، لا یمسه الا المطهرون» (واقعه، 77-79) فرمودند: «کسی که بخواهد از معارف قرآن استفاده کند و از مواعظ الهیه بهره بردارد، باید قلب را از این ارجاس تطهیر کند و لوث معاصی قلبیه را، که اشتغال به غیر است، از دل براندازد زیرا که غیر مطهّر محرم این اسرار نیست. چنانچه از ظاهر این کتاب و مس آن در عالم ظاهر، به غیر مطهر ظاهری ممنوع است تشریعا و تکلیفا؛ از معارف و مواعظ آن و باطن و سرّ آن ممنوع است کسی که قلبش متلّوث به ارجاس تعلقات دنیویه است... غیر مؤمن به حسب تقوی، که تقوای خاص و خاص الخاص و اخصّ الخواص است از دیگر مراتب آن محروم است» ایشان در همین باره در کلامی دیگر فرموده است: «تو اگر دارای قلبی روشن به انوار خدایی و روحی پرتو گرفته از شعاع‏های روحانی باشی و قلبت بدون بهره‏گیری از تعالیم خارجی روشن شده باشد. و از نور باطنی که پیشاپیش تو در حرکت است بهره‏مند باشی سرّ و حقیقت کتاب الهی، به شرط داشتن طهارت لازم در مس حقایق قرآن، برای تو کشف گردد.»

یکی از نکته‌هایی که شهید مطهری نیز روی آن تأکید دارد و بی‌خبری یا غفلت از آن را موجب خطا و لغزش در فهم قرآن می‌داند، تعقل و تزکیه است. از نظر استاد شهید، قرآن با دو زبان سخن می‌گوید و از دو ابزار برای ارتباط با مخاطبانش بهره می‌گیرد؛ یکی عقل و دیگری دل. گاهی قرآن با زبان عقل که منطق و استدلال است سخن می‌گوید، و گاهی با زبان دل که احساس است. مفاهیم قرآن، تنها برهان و استدلال نیست. گاهی موعظه و تذکر نیز هست که دل را به تپش و تحرک وا می‌دارد. کسی که می‌خواهد قرآن را بفهمد باید هم با زبان عقل آشنا باشد و هم با زبان دل، یعنی هم قدرت استدلال و توانایی اندیشیدن داشته باشد و هم روح شفاف و قلب پاک، زیرا احساسی که از قلب محصور در چنبره غرایز و کشش‌های حیوانی پدید آید احساس قلب نیست، بلکه هواهایی است که با طبیعت قلب و فطرت الهی بیگانه است:

«... درک معانی قرآن نیز ویژگی‌هایی دارد که باید به آن توجه داشت... یک وظیفه قرآن، یاد دادن و تعلیم کردن است. در این جهت مخاطب قرآن عقل انسان خواهد بود و قرآن با زبان منطق و استدلال با او سخن می‌گوید. اما بجز این زبان، قرآن زبان دیگری نیز دارد که مخاطب آن عقل نیست، بلکه دل است، و این زبان دوم احساس نام دارد. آنکه می‌خواهد با قرآن آشنا گردد و بدان انس بگیرد می‌باید با این دو زبان هر دو آشنایی داشته باشد و هر دو را در کنار هم مورد استفاده قرار دهد. تفکیک این دو از هم، مایه بروز خطا و ‌اشتباه و سبب خسران و زیان خواهد بود.»

بنابراین آنها که فکر می‌کنند قرآن را فقط با استدلال خشک بدون آنکه روح و نفس به طهارت و پاکی لازم رسیده باشد و با احساس برخاسته از شمیم معطر وحی دمساز باشد می‌توان فهمید، سخت دراشتباه اند، زیرا قرآن کتابی است که «لایمسّه الاّ المطّهّرون».

7.توانایی علمی

دستیابی به معارف عمیق قرآن و در فهم دقیق برخی از آیات بدون توانایی علمی لازم، امکان‏پذیر نمی‏باشد، بر همین اساس امام خمینی فرمودند: «از گفته‏ها و نوشته‏های بعضی از جناح‏ها به دست می‏آید: افرادی که صلاحیت تشخیص احکام و معارف اسلامی را ندارند، تحت تأثیر مکتب‏های انحرافی، آیات قرآن کریم و متون احادیث را به میل خود تفسیر کرده و با آن مکتبها تطبیق می‏نمایند و توجه ندارند که مدارک فقه اسلامی براساسی مبتنی است که محتاج به درس و بحث و تحقیق طولانی است و با آن استدلال‏های مضحک و سطحی و بدون توجه به ادله معارض و بررسی همه جانبه، معارف بلند پایه و عمیق اسلامی را نمی‏توان به دست آورد.»

ایشان در سخنی دیگر در همین رابطه فرمودند: «آنچه من عرض می‏کنم این است که اشخاصی که رشد علمی زیاد پیدا نکرده‏اند، جوان هایی که در این مسائل و در مسائل اسلامی وارد نیستند، کسانی که اطلاع از اسلام ندارند نباید اینها در تفسیر قرآن وارد بشوند.»