و چه بسا همانی می‌شد که دشمنان از ابتدا خیال باطلش را در سر داشتند، اما حضرت باقرالعلوم(ع) با کارستان علمی خود همه نقشه‌هایشان را نقش بر آب کرد. به مناسبت سالروز شهادت آن حضرت(ع) درباره این مجاهدت با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجواد بهشتی، خطیب مذهبی و کارشناس معارفی رسانه ملی گفت‌وگو کرده‌ایم.
چه چیز سبب شد در صدر اسلام و در میان ائمه معصومین(ع) کار بسترسازی برای نهضت علمی و فرهنگی و تربیت و تعالی جامعه در این فضا به دست حضرت باقرالعلوم(ع)، پنجمین امام شیعیان رقم بخورد؟
پیامبران الهی به دنبال استقرار حکومتی بودند که خروجی آن تربیت بندگان خدا باشد، بنابراین همه پیامبران این مأموریت را یافتند: «وَلَقَد بَعَثنا فی کُلِّ أُمَّةٍ رَسولًا أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ»(نحل، ۳۶) منتها مانعی در میان بود؛ طاغوت‌ها، سرمایه‌داران و فجار. برای همین در ادامه آیه تأکید شده است: «وَاجتَنِبُوا الطّاغوتَ». رسول گرامی اسلام(ص) نیز به عنوان برترین انبیای الهی، به دنبال استقرار حکومت دینی براساس وحی الهی و تربیت مردم برای خدایی شدن بودند. از این رو، اسلام استقرار یافت و پیامبر(ص) پس از جنگ‌ها و سختی‌های بسیار به پیروزی رسیدند و با لشکر ۱۰هزار نفری مکه را فتح کردند، هرچند دشمنی‌ها به صورت پیدا و پنهان همچنان ادامه داشت. حضرت ختمی مرتبت(ص) در واپسین روزهای حیات مبارک خود ۱۲ امام را به عنوان وصی و جانشین برای رهبری امت معرفی و برای حضرت امیر(ع) و حضرت زهرا(س) وقایع تلخ آینده را بیان کردند. اگرچه هدف روشن بود و آن حضرات(ع) برای تربیت انسان‌ها و براساس اهداف الهی انتخاب شده بودند، اما پس از رحلت پیامبر(ص) انحرافاتی در جامعه اسلامی رخ داد که در نتیجه آن، عاشورای حسینی در سال ۶۱ هجری و آن فجایع رقم خورد و چنان فشاری بر جامعه حاکم شد که دیگر کسی جرئت و جسارت بازگو کردن مفاهیم و احادیث پیامبر(ص) را نداشت تا نوبت به کار بزرگ امام باقر(ع) رسید.
اقدام امام باقر(ع) در تربیت شاگرد و ارائه مباحث علمی و ایجاد نهضت در این ساحت چرا تاریخ‌ساز و اثرگذار بوده است؟
کار بزرگ امام باقر(ع) نشر دوباره معارف دینی است تا جامعه، تشنه و مهیای استقرار دولت دینی شود. تنها دو نفر از شاگردان ایشان ۱۰۰هزار حدیث از حضرت(ع) برای ما نقل کرده‌اند، یعنی حضرت باقرالعلوم(ع) به صورت هدفمند، معارف و حقایق دین، تفسیر قرآن و فقه اسلامی را که در دهه‌های گذشته توسط خلفای بنی‌امیه به حاشیه و انزوا برده شده بود، مطرح و احیا کردند. نقل است ایشان ۵۰۰شاگرد داشته‌اند که با آثار، مقالات و کتاب‌های خود این معارف را نشر دادند و بدین ترتیب زمینه برای نهضت علمی فرهنگی امام صادق(ع) فراهم شد.
چه اتفاق‌هایی با فعالیت‌های علمی فرهنگی امام باقر(ع) رقم خورده است که سبب شهرت ایشان به «باقرالعلوم» شده است؟
در لوح موسوم به لوح حضرت فاطمه زهرا(س)، اسامی ائمه(ع) آمده است. باید توجه داشت اسامی آن حضرات(ع) در آسمان‌ها طراحی و انتخاب شده و اسرار و معنای خاص خود را دارد. نام مبارک امام پنجم(ع) «محمد» و لقبشان «باقرالعلوم» به معنای شکافنده علم است. برخی از افراد خوش‌قریحه می‌گویند در میان ۱۲ امام(ع) آن‌ها که نام مبارکشان «محمد» است، نقاط عطف هستند و این درباره امام پنجم(ع) نیز صدق می‌کند، چنان‌که امام باقر(ع) علومی را که ادیان الهی می‌خواستند در اختیار بشر قرار بگیرد، در آن فرصت انتهای عمر بنی‌امیه عرضه کردند.
در اهمیت این کار بزرگ امام باقر(ع) باید گفت رهبری معظم انقلاب اسلامی در دهه‌های اخیر هر وقت با دانش‌آموزان، دانشگاهیان و اساتید دیدار دارند تأکید می‌کنند بر اینکه «العِلمُ سُلطانٌ»؛ این یعنی ما اگر بخواهیم در دنیا صاحب قدرت شویم ناچاریم سراغ علم برویم. مسلمانان و ایرانیان باید قله‌های علمی جهان را فتح کنند، بدون علم اسیر خواهیم بود و این است آموزه مهم امام باقر(ع) برای دانش‌آموزان، دانشجویان و طلاب ما که برای علم، خود را به آب و آتش بزنند نه آنکه بروند روبه‌روی دانشگاه پایان‌نامه بخرند یا کپی کنند!
کار مهم امام باقر(ع) در دوران بابرکت امامتشان، شکافتن و تولید علم است. امروز هم شکافتن اتم که به انرژی هسته‌ای منجر شده یا فناوری نانو و دیگر عرصه‌های مورد مباهات کشور و رهبری معظم، جلوه‌های همین شکافندگی و تولید علم است. باید توجه داشت شرایط امروز جهان و عرصه بین‌الملل اقتضا می‌کند ما در این باره عزم جدی داشته باشیم و پرقدرت مسیر تولید علم را ادامه دهیم.
آیا حضرت باقرالعلوم(ع) در تربیت شاگرد و نهضت علمی و شکافندگی علم صرفاً به فقه، تفسیر و... نظر داشتند یا دیگر نیازهای جامعه در عرصه‌های مختلف علمی را پاسخگو بودند؟
ایشان به عرصه‌های مختلف علم نظر داشتند. نمونه‌هایی هست که در روزگار امام باقر(ع) سکه توسط رومیان ضرب می‌شد، یعنی برای پول کشور، اسیر اروپا بودند که آیا بدهند یا نه و امتیاز بخواهند یا خیر. امام باقر(ع) فناوری ضرب سکه را آموزش دادند و این نشانه قدرت است. امروز هم نباید در امور مختلف وابسته به اغیار و بیگانگان باشیم.
امام باقر(ع) فقط به مباحث فقهی بسنده نکردند بلکه شاگردان ایشان در علوم مختلف اعم از شیمی و... سرآمد بودند و حضرت(ع) به علم به معنای اعم و نیازمندی‌های جامعه به آن‌ها نگاه داشتند تا مبادا به خاطر علم و فناوری، جامعه اسلامی و مسلمانان پیش دیگران گردن کج کنند و اسیر این و آن شوند! ایشان بر علمی تأکید دارند که مغز و لُب آن، معارف الهی یعنی فلسفه وجودی انسان و جهان و حواشی آن، زندگی همراه با آسایش انسان‌هاست.
امام باقر(ع) به جهالت دیگری اشاره دارند که در جامعه اسلامی امکان بروز و ظهور دارد، این به چه معناست و آیا در جامعه‌ای با رشد علم و فناوری هم امکان آن هست یا نه؟
گاهی ما به اشتباه، دانش به معنای اطلاعات را بهانه می‌کنیم. در زمان امام باقر(ع) به‌تدریج زمینه انتقال قدرت از بنی‌امیه به بنی‌عباس فراهم شد. یکی از ویژگی‌های بنی‌عباس نمایش علم بود و می‌گفتند ما اهل مطالعه و کتاب و دانش هستیم و دانشمندان مسیحی و یهودی را دعوت و خود را هوادار علم معرفی می‌کردند، در حالی که امروز وقتی بررسی می‌کنیم، می‌بینیم محتوای علوم و کتاب‌هایی که آن‌ها به دنبالش بودند و وارد و ترجمه می‌کردند مسائل غیراخلاقی، مبتذل و ناکارآمد برای جامعه و مسلمین بوده است، مثل ارتباط زن و مرد و ... . لذا به ظاهر کتاب را تکریم می‌کردند اما در پشت پرده، اخلاق دینی مردم را تخریب می‌کردند. از این رو، امام باقر(ع) اسم این به ظاهر علم را گذاشتند جاهلیت. به تعبیر علامه طباطبایی یک جاهلیت پیشین داریم یک جاهلیت مدرن، در جاهلیت مدرن کتاب هست، آزمایشگاه هست و... اما جهالت بر آن حاکم است.
اگر بخواهیم از فرازی از سیره امام باقر(ع) برای فلاح و رستگاری امروز خود بهره بگیریم، چه نکته‌ای را پیشنهاد می‌کنید؟
امام باقر(ع) در تفسیر آیه ۲۰۰ سوره مبارکه آل‌عمران که می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» یعنی «ای اهل ایمان! [در برابر حوادث] شکیبایی کنید و دیگران را هم به شکیبایی وادارید و با یکدیگر [چه در حال آسایش، چه در بلا و گرفتاری] پیوند و ارتباط برقرار و از خدا پروا کنید تا رستگار شوید» فرمودند: در انجام واجبات استقامت داشته باشید، همچنین است در جهاد، حج، امر به معروف و نهی از منکر. همچنین در مقابل دشمن مقاومت کنید و خود را نبازید و با امامی که انتظارش را می‌کشید (امام عصر(عج)) ارتباط داشته باشید... این تفسیر حضرت(ع) نگاه به آینده است. ما هم امروز باید در انجام واجبات مقاومت کنیم، در مواجهه با دشمن، خود را نبازیم و درنهایت آنکه ارتباط مؤثر و مستمر با امام عصر(عج) داشته باشیم تا به سعادت و رستگاری دست یابیم.
خبرنگار: آمنه مستقیمی
نظر شما