دیابت امروز یکی از جدی‌ترین معضلات سلامت در جهان و ایران است. بر اساس گزارش‌های وزارت بهداشت، بیش از ۵ میلیون نفر در ایران با این بیماری دست‌وپنجه نرم می‌کنند و بخش بزرگی از آنان حتی از ابتلای خود آگاه نیستند. آنچه وضعیت را نگران‌کننده‌تر می‌سازد، کاهش چشمگیر سن ابتلا به دیابت است. به گفته معاون وزارت بهداشت، «سن ابتلا به دیابت در کشور به ۲۰ تا ۲۲ سال رسیده است»؛ هشداری جدی که نشان می‌دهد جوانان ایرانی بیش از هر زمان دیگر نیازمند توجه به تغذیه سالم، افزایش فعالیت بدنی و مدیریت استرس هستند.

دیابت نه‌تنها یک بیماری مزمن بلکه «قاتل خاموش» است؛ چرا که در صورت عدم کنترل، عوارضی جبران‌ناپذیر همچون بیماری‌های قلبی و عروقی، آسیب کلیوی، مشکلات بینایی و حتی قطع عضو را به دنبال دارد. از سوی دیگر، روند روبه‌رشد چاقی، کم‌تحرکی، مصرف دخانیات و تغذیه ناسالم در جامعه ایرانی، خطر شیوع بیشتر این بیماری را دوچندان کرده است.

برای بررسی دقیق‌تر عوامل خطر و راهکارهای کنترل دیابت در ایران، گفت‌وگویی با دکتر کامران نیکوسخن، مدیرعامل انجمن دیابت ایران انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

مهم‌ترین عوامل خطر ابتلا به دیابت در جامعه ایرانی چیست؟

مهم‌ترین عوامل خطر ابتلا به دیابت در سراسر دنیا ثابت هستند و اختصاصی به ایران ندارند. اصلی‌ترین عامل خطر مستقل برای ابتلا به دیابت، سن است. به این معنا که هر فردی بالای ۳۵ سال در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع دو قرار دارد. به همین دلیل توصیه می‌شود غربالگری از سن ۳۵ سال به بالا، بدون توجه به سایر عوامل خطر، آغاز شود. در صورتی که عامل خطر دیگری وجود نداشته باشد، انجام غربالگری هر سه سال یک‌بار کافی است.

عامل خطر دوم، شاخص توده بدنی یا BMI است. در میان نژاد ایرانی، گفته می‌شود که اگر شاخص توده بدنی بالاتر از ۲۳ باشد و در کنار آن یک عامل خطر دیگر مانند سابقه خانوادگی در بستگان درجه یک، کم‌تحرکی، پرفشاری خون، چربی خون بالا یا بیماری‌های قلبی و عروقی وجود داشته باشد، این ترکیب به‌عنوان یک عامل خطر شناخته می‌شود و چنین افرادی باید به‌طور مرتب قند خون خود را بررسی کنند. همچنین افرادی که مبتلا به پیش‌دیابت هستند یا سابقه دیابت بارداری داشته‌اند، نیز در معرض خطر قرار دارند و باید به‌صورت منظم کنترل قند خون انجام دهند.

به‌طور خلاصه، سن، اضافه‌وزن، کم‌تحرکی و استرس از عوامل اصلی خطر ابتلا به دیابت محسوب می‌شوند که متأسفانه در تمام جوامع رو به افزایش هستند.

یعنی اصلاح سبک زندگی در پیشگیری ابتلا به دیابت تاثیر دارد؟

بله؛ اصلاح سبک زندگی در پیشگیری از دیابت نوع دو نقش مهمی دارد. برخی عوامل خطر مانند سن یا سابقه خانوادگی قابل تغییر نیستند، اما در مورد سایر عوامل می‌توان اقداماتی انجام داد. تغذیه صحیح یکی از این اقدامات است. برخلاف تصور برخی افراد، مصرف شیرینی تنها عامل بروز دیابت نیست. برای مثال در آفریقا بسیاری از افراد هرگز طعم شیرینی را نچشیده‌اند اما بالاترین آمار ابتلا به دیابت را دارند. علت اصلی، اضافه‌وزن است. گفته می‌شود هر یک کیلوگرم اضافه‌وزن، خطر ابتلا به دیابت نوع دو را پنج درصد افزایش می‌دهد. بنابراین برای پیشگیری باید تغذیه مناسب داشت، از اضافه‌وزن جلوگیری کرد، فعالیت بدنی کافی انجام داد و استرس‌ها را مدیریت کرد.

در این میان کدام عنصر(تغذیه، استرس و سن) بیشترین نقش را در ابتلا به دیابت دارد؟

استرس یکی از عوامل مهم ابتلا به دیابت و سایر بیماری‌های غیرواگیر مانند بیماری‌های قلبی، بیماری‌های مزمن تنفسی و حتی سرطان‌ها است. تحقیقات گسترده‌ای در این زمینه صورت گرفته است و نشان می‌دهد که مدیریت استرس می‌تواند در پیشگیری از این بیماری‌ها مؤثر باشد.

از دیگر مؤلفه‌های سبک زندگی سالم، خواب سالم است. خواب سه بُعد اصلی دارد:
۱. مقدار خواب (Quantity): کمتر از ۶ ساعت و بیشتر از ۸ ساعت در شبانه‌روز توصیه نمی‌شود.
۲. کیفیت خواب (Quality): خواب باید پیوسته و عمیق باشد و به‌صورت تکه‌تکه قطع نشود.
۳. هماهنگی با ساعت زیستی (Chronotype): بدن انسان با چرخه شب و روز هماهنگ است و دیر خوابیدن و دیر بیدار شدن می‌تواند تعادل هورمونی بدن را بر هم زند، سطح استرس را افزایش دهد و خطر ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر از جمله دیابت را بالا ببرد.

چه گروه‌های سنی یا شغلی در ایران بیشتر در معرض خطر هستند؟

با توجه به اینکه تمامی افراد بالای ۳۵ سال در معرض خطر هستند، غربالگری باید از این سن آغاز شود. در جامعه امروز، حدود ۹۰ درصد مشاغل فعالیت بدنی کافی ندارند. تنها ۱۰ درصد مشاغل دارای فعالیت بدنی‌اند که از این میان ۸ درصد فعالیت متوسط و تنها ۲ درصد فعالیت شدید دارند. همین مسئله باعث شیوع سبک زندگی کم‌تحرک شده است. هم‌زمان مصرف غذاهای ناسالم نیز افزایش یافته و این موضوع خطر ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر را تشدید کرده است.

استعمال دخانیات هم تاثیری در این بیماری دارد؟

بله حتما؛ از دیگر عوامل خطر باید به مصرف دخانیات و آلودگی هوا اشاره کرد. امروزه آلودگی هوا به‌عنوان یک عامل خطر جدید در افزایش شیوع بیماری‌های غیرواگیر و دیابت مطرح است. برای مثال، تحقیقات نشان داده است که زنان سیگاری دو برابر بیشتر از زنان غیرسیگاری در معرض ابتلا به دیابت هستند.

با این تفاسیر استرس و استعمال دخانیات نقش مهمی در ابتلا دارد؛ اما اکثر کودکان که دچار چنین موضوعاتی نیستند؛ پس چرا در چند سال اخیر شاهد افزیش ابتلای کودکان به دیابت هستیم؟

در مورد کودکان نیز باید گفت که متأسفانه شیوه زندگی ناسالم در میان آن‌ها شایع شده است. افزایش تمایل به مصرف غذاهای ناسالم، فست‌فودها، کم‌تحرکی ناشی از تکنولوژی و حتی مصرف دخانیات مانند گل و سیگار و قلیان در سنین پایین، از عوامل خطرناک هستند. این شرایط باعث شده است که نه‌تنها شیوع دیابت افزایش یابد، بلکه سن ابتلا به دیابت نوع دو نیز کاهش پیدا کند. در گذشته کودکان تنها به دیابت نوع یک مبتلا می‌شدند، اما امروزه دیابت نوع دو نیز در میان آنان دیده می‌شود.

این بیماری قابل درمان و کنترل است؟

کنترل دیابت بیش از هر چیز به آموزش و خودمراقبتی وابسته است. حدود ۹۰ درصد درمان دیابت بر عهده خود فرد مبتلاست و تنها ۱۰ درصد بر عهده تیم درمان است.

و تازه‌ترین پیشرفت‌های علمی و دارویی در درمان دیابت کدام‌اند؟

در حوزه دارو خوشبختانه اغلب داروهای نوین دیابت در کشور ما موجود و تحت پوشش بیمه هستند. اما بیماران دیابتی تنها به دارو نیاز ندارند. ابزارهایی مانند نوار تست قند خون و سنسورهای پایش مداوم قند (CGM) نیز ضروری هستند. این سنسورها که قند خون را هر پنج دقیقه اندازه‌گیری کرده و به گوشی تلفن همراه منتقل می‌کنند، می‌توانند به‌ویژه در بیماران وابسته به انسولین کمک بزرگی باشند. با این حال، پوشش بیمه‌ای مناسبی برای این فناوری‌ها وجود ندارد و روند دریافت حمایت‌های محدود موجود نیز بسیار پیچیده است.

مهم‌ترین چالش‌های دیابت در ایران امروز چیست؟

چالش اصلی ما در حوزه دیابت، کمبود آموزش است. افراد جامعه باید عوامل خطر را بشناسند و تا جای ممکن آن‌ها را اصلاح کنند. افراد مبتلا نیز باید آموزش ببینند تا بتوانند بیماری خود را کنترل کنند. اگر دیابت به‌خوبی مدیریت شود، هیچ تأثیری بر طول عمر و کیفیت زندگی فرد نخواهد داشت. اما در صورت عدم کنترل، عوارض شدیدی از جمله مشکلات قلبی و عروقی، آسیب چشمی، بیماری‌های کلیوی و نوروپاتی بروز خواهد کرد. نوروپاتی، به‌ویژه در اندام‌های تحتانی، می‌تواند منجر به زخم دیابتی و نهایتاً قطع عضو شود که بار سنگینی بر فرد، خانواده و جامعه تحمیل می‌کند.

از نظر کنترل دیابت ایران در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان چه جایگاهی دارد؟

در بسیاری از کشورهای پیشرفته، آموزش جزو بخش اصلی درمان است و هزینه آن توسط بیمه‌ها پرداخت می‌شود. حتی در برخی کشورها اگر فرد دیابتی در کلاس‌های آموزشی شرکت نکند، امکان دریافت دارو با بیمه را ندارد. این سیاست‌ها به‌منظور اجبار بیماران به یادگیری خودمراقبتی اتخاذ شده است. در کشور ما متأسفانه به آموزش توجه کافی نمی‌شود. ما همواره شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» را مطرح می‌کنیم، اما در عمل تنها به درمان می‌پردازیم. هزینه‌های سنگین دیالیز، جراحی قلب، لیزر چشم و … پرداخت می‌شود، اما هزینه آموزش که می‌تواند مانع بروز این مشکلات شود، نادیده گرفته می‌شود.

اگر بخواهید در یک جمله به مردم ایران درباره دیابت هشدار بدهید، چه می‌گویید؟

برای پیشگیری باید سبک زندگی سالم در پیش گرفت: تغذیه مناسب، فعالیت بدنی منظم (حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته)، مدیریت استرس و خواب کافی را فراموش نکنید. حتی تغییرات کوچک، مانند برداشتن ۵۰۰ قدم بیشتر در روز یا ۵ تا ۶ دقیقه پیاده‌روی سریع، می‌تواند سال‌ها به امید زندگی بیفزاید. بنابراین، با اصلاح سبک زندگی می‌توان نه‌تنها از دیابت، بلکه از بسیاری از بیماری‌های غیرواگیر پیشگیری کرد و زندگی سالم‌تری داشت.