بافت تاریخی شهر شامل مجموعهای ارزنده از بناهای رومی، گوتیک، رنسانس و باروک است که پیرامون کلیسای جامع سن جیمز شکل گرفتهاند. امروزه این شهر زیر بار جمعیت سنگین زائران و گردشگران قرار گرفته و سالیانه میلیونها زائر و گردشگر را پذیرایی میکند. خوب است برای آشنایی با نمونههای جهانی شهر زیارتی، شیوه برنامهریزی و مدیریت شهری در این شهر را واکاوی کنیم.
مقررات حفاظت از میراث و بافت تاریخی
محدوده شهر قدیم سانتیاگو طبق طرح جامع شهر تعیین شده و از دهه ۱۹۹۰ میلادی تحت «طرح ویژه حفاظت و احیای بافت تاریخی» قرار گرفته است. بر اساس سند رسمی دولت خودمختار گالیسیا، هدف اصلی این طرح ویژه، حفظ و تقویت کاربری مسکونی و انسجام اجتماعی در بافت تاریخی شهر بوده است.
در واقع دولت محلی اعلام کرده است در این محدوده بیش از ۲هزار و ۴۰۰ واحد مسکونی شناسایی شده تا با نوسازی آنها، زندگی ساکنان در مرکز شهر پایدار بماند. (مقایسه کنید با قصه بافت پیرامون حرم مطهر رضوی).
همچنین در سند قانونگذار گالیسیا (قانون ۵/۲۰۱۶) تصریح شده که پس از نهایی شدن محدوده تاریخی یک مسیر زیارتی (مانند راه فرانسه)، شهرداریهای ذیربط موظفاند آن را در طرحریزی شهری خود لحاظ کرده و مقررات خاص حفاظتی برای آن تعیین کنند. (در اطراف مشهد مقدس هیچگونه مسیر زیارتی حفاظت شدهای وجود ندارد). این الزامات قانونی در کنار برنامهریزیهای ویژه شهری و حمایت کنسرسیومهای محلی کمک کرده بافت تاریخی سانتیاگو در برابر فشار ساخت و ساز جدید تا حد زیادی محافظت شود.
محدودیتهای ساخت و ساز
البته حفاظت از مسیر زیارتی به این قوانین خلاصه نمیشود و افزون بر آن، مقررات شهری سانتیاگو ساخت سازههای جدید را در بافت تاریخی محدود میکند تا هماهنگی با معماری سنتی حفظ شود. به گزارش یونسکو، سیاستهای حفاظتی موجب شده بافت قدیمی «یک مجموعه شهری باکیفیت و هماهنگ» باقی بماند؛ یعنی ساختمانهای جدید و توسعههای شهری باید به موازات بافت موجود انجام و چشماندازهای طبیعی اطراف (فضاهای سبز حاشیهای) رعایت شوند.
افزون بر این، قانون میراث فرهنگی گالیسیا تأکید میکند استفاده از بناهای تاریخی منوط به عدم مخاطره برای ارزشهای آن است و هرگونه تغییر اساسی در ساخت یا کاربری آن بنا باید با مجوز قبلی انجام شود. البته در عمل، ارتفاع مجاز بنا در مرکز تاریخی محدود و نمای بیرونی ساختمانها تحت نظارت دقیق است تا از همگونسازی نمای معاصر با هویت تاریخی اطمینان حاصل شود.
مدیریت حضور زائران
در روزهای زیارت، هزاران زائر در میدان اوبرادویرو (مقابل کلیسای جامع) و خیابانهای اطراف جمع میشوند. یونسکو هشدار داده است هجوم گردشگران میتواند «مشخصه مسکونی» شهر را تحلیل برده و اصالت بافت شهری را تهدید کند. از این رو برای پاسخ به این چالش، شهرداری و دولت محلی پروژههای متنوعی را اجرا کردهاند؛ به طور مثال ساخت مجموعه «شهر فرهنگ» در فراز کوه گایاس توسط دولت منطقهای، راهکاری برای پخش جریان گردشگری از مرکز شهر و جذب بازدیدکنندگان به خارج از هسته تاریخی بوده است.
کنترل فعالیتهای تجاری اطراف کلیسا
فعالیتهای تجاری پیرامون کلیسای جامع و مسیر زیارتی کامینو تحت قوانین ویژه قرار دارد تا ماهیت فرهنگی این فضاها حفظ شود. یونسکو گزارش کرده است تبدیل فعالیتهای سنتی به فروش تورهای سوغاتی یا خدمات تجاری مدرن، یکی از پیامدهای هجوم گردشگران است و ضرورت دارد در «طرح ویژه حفاظت» توجه ویژهای به حفظ کسب و کارهای بومی معطوف شود.
در راستای همین هدف، شهرداری از طرحریزی شهری تا حد امکان جلو کاربریهای ناسازگار با کارکرد زیارتی و تاریخی را گرفته است. بهعنوان مثال، قانون محلی ناظر بر فعالیتهای عمومی، دریافت عوارض برای هر نوع رویداد یا نصب موقت را لازم میداند تا از اشغال بیضابطه فضاهای عمومی پیشگیری شود.
یونسکو به ویژه پیشنهاد میکند در بازنگریهای بعدی طرحریزی برگزاری و توسعه فعالیتهای تجاری محلی (مانند کارگاهها و خدمات اقامتی سنتی) ارجحیت داده شود تا حفظ اصالت اقتصادی بافت قدیم صورت بگیرد.
نقش نهادهای محلی در حفظ ارزشهای زیارت
در معابر شهری سانتیاگو نمادهای زیارتی (مانند صدفهای حک شده روی زمین) حضور معنوی مسیر کامینو را متجلی میکند و نشان میدهد میراث زیارت، رکن مهم هویت محلی است. پشتیبانی از این میراث بر عهده نهادهای پرشماری است. «کنسرسیوم سانتیاگو» که از سال ۱۹۹۱ از دولت مرکزی، دولت خودمختار گالیسیا، شهرداری، مقامات کلیسایی و دانشگاه تشکیل شده، هماهنگی حفاظت از میراث را برعهده دارد.
این نهاد همواره پروژههای مهم بازسازی بناها و نوسازی مسکن و مغازههای بافت تاریخی را تأمین مالی و اجرا کرده تا کاربریهای بومی و مذهبی منطقه دوام یابند.
افزون بر آن، شهرداری دفاتر تخصصی مانند «دفتر زائرین» و کمیتههای مشورتی را ایجاد کرده که بر هماهنگی مدیریت گردشگری و حفاظت فرهنگی نظارت میکنند. همکاری میان این سازمانها و تدوین برنامههای گسترده شهری (مانند طرحریزی مرکز تاریخی) موجب شده حفظ ارزشهای فرهنگی-دینی فقط وظیفه یک نهاد خاص نباشد؛ بلکه دغدغه مشترک حاکمیت و جامعه باشد.
تجربه سانتیاگو نشان میدهد حتی در بافتی که قرنها با زیارت عجین بوده است، بدون سیاستهای هوشمند شهری و مقررات حمایتی، فشار بازار و گردشگری میتواند اصالت فرهنگی و معنوی را فرسوده کند. برای مشهد که امروز نه فقط بزرگترین شهر زیارتی ایران؛ بلکه یکی از بزرگترین مقاصد زیارتی جهان اسلام است، درس روشن است؛ حفظ شأن زیارت و عدالت دسترسی زائران، نیازمند طرح جامع، محدودیتهای ساخت و ساز پیرامونی، حمایت از خدمات وقفی و بومی و کنترل تجاریسازی افراطی است. تنها با چنین سیاستهایی است که میتوان شهر را در خدمت زیارت نگه داشت، نه زیارت را در خدمت منطق بیرحم بازار.
نظر شما