«اذان و اذان گفتن» از جمله کارهایی است که در دین مبین اسلام بسیار به آن سفارش شده است؛ زیرا این طنین توحیدی علاوه بر اینکه به عنوان یک اعلام عمومی برای اقامه نماز به عنوان ستون دین مطرح است، از جنبه تبلیغی و شعاری هم به عنوان نماد مقدسی از تبلیغ و ترویج در میان عموم مسلمانان برای اطاعت از فرمان الهی و عمل به سفارش عالم آل محمد(ع) مبنی بر تأخیر نینداختن اقامه نماز اول وقت، به شمار میرود. به همین مناسبت، خبرنگار روزنامه قدس به سراغ «آمنه موسوی» کارشناس مطالعات اسنادی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفته و وی در این گفتوگو به بررسی مختصر و اجمالی تاریخچه حضور مؤذنان در تشکیلات اداری حرم مطهر رضوی پرداخته که در ادامه، بخشهایی از آن تقدیم شما میشود. وی کارشناس ارشد رشته تاریخ بوده و ۲۰سال سابقه همکاری با این مرکز را دارد.
حضور مؤذنان در حرم مطهر رضوی با قدمتی بیش از چهار قرن
یکی از سنتهای خوب اسلامی در آستان قدس رضوی، اذان گفتن هنگام صبح، ظهر و مغرب است. مؤذنها بالای منارهها میروند و اذان میگویند و وقت شرعی را برای ادای نماز اول وقت اعلام میکنند. به نظر میرسد از نیمه دوم سده چهارم هجری قمری و پس از ساخت نخستین مسجد در حرم مطهر امام رضا(ع)، اذان در این آستان مبارک گفته میشده است. ظاهراً «ابونصر نیشابوری» که شیخ صدوق(ره) از او به عنوان «ابونصر مؤذن و مُقری» یاد کرده است را میتوان نخستین مؤذن و قاری قرآن در حرم مطهر امام هشتم(ع) دانست. با شکلگیری تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفویه، مؤذنان به عنوان یکی از مشاغل مذهبی رسمی در این آستان مبارک حضور داشته و حقوقی نیز برای آنها در نظر گرفته میشده، در حقیقت، گفتن اذان در اوقات نماز در روضه مبارکه رضوی، یک خدمت مستقل بوده است.
در اواخر قرن دهم هجری قمری نیز همزمان با حمله ازبکها، از شخصی به نام «علی بیک مؤذن» در حرم مطهر یاد شده است. مطابق اسناد موجود، مؤذنان از سال ۱۰۱۱قمری یعنی بیش از ۴۳۰ سال پیش به عنوان بخشی از خدمه کشیک حرم مطهر رضوی، حقوق دریافت میکردهاند. آنها علاوه بر گفتن اذان، در شبها و ساعتی پیش از طلوع فجر به ویژه در ماه مبارک رمضان و در شبهای جمعه و شبهای متبرکه مذهبی و دینی، در سحر هر شب نیز به مناجات میپرداختند.
مؤذنان خوشصدا بالای منارهها رفته و مناجاتخوانی میکردند. در روزگاران قدیم که منازل و اماکن مسکونی و مسافرخانهها در جوار بقاع متبرکه بنا میشدند، صدای مناجات از گلدستههای حرم مطهر رضوی زائران را از خواب بیدار کرده و به طرف حرم منور میکشاند. مناجات در دل شب بسیار لذتبخش بود و حال و هوای عرفانی و معنوی در میان زائران به ویژه در زمینه مناجات سحرگاهی پدید میآورد.
مرحوم عزیزالله عطاردی(ره) در نوشتههای خود در این زمینه این گونه بیان میکند: «... به یاد دارم در آن زمان در فصل زمستان که هوای مشهد بسیار سرد میشد و برف و یخبندان همه جا را فرا میگرفت و همه در کنار بخاریها و کرسیها آرام میگرفتند، مؤذنان وظیفهشناس در سحرها بالای گلدستهها میرفتند و انجام وظیفه میکردند و در آن سرمای شدید و بادهای سرد که از اطراف میوزید، مناجات میکردند و اذان میگفتند. به این ترتیب مردم را به طرف حرم مطهر و مسجد فرامیخواندند...».
نگاهی به قدیمیترین سند مربوط به مؤذنان حرم مطهر رضوی
بخش عمدهای از اسناد مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در زمینه انتصاب و پرداخت مواجب، مُقرری، مستمری، وظیفه و... به «مؤذنان و مؤذنباشیان» در دورههای صفویه تا پهلوی است. همچنین مؤذنان تحت سرپرستی اشخاصی به نام «مؤذنباشیان» مشغول به خدمت بودند. همچنین با توجه به این اسناد، مؤذنباشیان از اختیارات بیشتری نسبت به مؤذنان برخوردار بودند و حقوق و مزایای آنها نیز بیشتر از مؤذنان بود. نکته دیگر اینکه گاهی حافظان و مقریان نیز در ردیف شغلی مؤذنان قرار میگرفتند. حدود ۲۰۰ شماره اموال مربوط به دوره صفویه، ۴۷۶ شماره مربوط به دوره افشاریه، ۳هزار و ۳۴۰ شماره مربوط به دوره قاجاریه و ۲۸۳ شماره مربوط به دوره پهلوی به مؤذنان و استخدام و پرداخت مواجب به آنها پرداختهاند. این پرداختیها عموماً در دفاتر توجیهات (دفاتری که مربوط به هزینهها و پرداختیهای آستان قدس است) صورت میگرفت.
همچنین مواجب مربوط به آنها به صورت نقدی و جنسی از محل موقوفات آستان قدس تأمین میشد. از نکات دیگر در این زمینه اینکه معمولاً مؤذنان هر کشیک از کشیک دیگر جدا بودند. به عبارت دیگر هر کشیک مؤذن مخصوص خودش را داشت. به طور مثال در سندی در این زمینه «به محمدمهدی مؤذن» کشیک اول در دوره صفویه اشاره دارد. برای مؤذنان اغلب واژه «شیخ»، «درویش» و «مُلّا» را به کار میبردند. برای نمونه سندی مربوط به سالهای ۱۱۴۱ و ۱۱۴۲ قمری و در دوره صفویه، به «درویش محمد رضوی» مؤذن کشیک دوم اشاره دارد. قدیمیترین سند در خصوص مؤذنان حرم مطهر رضوی مربوط به سال ۱۰۱۰قمری (دوره صفویه) است. در این سند که به شماره ۲۶/۵۲۷۰۲ در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی ثبت شده از فردی به نام «درویش محمدعلی مؤذن» یاد شده است. وی همچنین به عنوان واقف، کتابی را وقف و تحویل کتابدار در کتابخانه آستانه مبارکه رضویه داده است.
اما نخستین سندی که مؤذنان به عنوان یکی از کارکنان رسمی آستان قدس رضوی حقوق دریافت میکردهاند، مربوط به سال ۱۰۱۱قمری و در زمینه پرداخت مواجب به شخصی به نام «حیدر مؤذن» است (سند شماره ۱۹/۲۷۵۷۲). در بخشی از این سند آمده است:
«... هو. زینا للسیاده والنقابه و الایاله و السلطنه والحکومه والدین قاضی سلطان مبلغ پانزده هزار دینار (نصف هفت هزار دینار) رایج خراسان مع وکلای نواب ایالت و حکومت پناه سیادت و نقابت و سلطنت دستگاه مقرب الحضرت الخاقانیه از بابت تتمه وظیفه سنه پارس ئیل سرکار فیض آثار واصل کاتب «العبد حیدر مؤذن » شد و این دو کلمه بر سبیل قبض قلمی شد. تحریراً فی شهر رمضان المبارک احدی عشرو الف» (۱۰۱۱ قمری).
همچنین پشت سند جمله قبض وظیفه ملاحیدر مؤذن نوشته شده است. در سمت چپ پشت سند نیز عبارت ذیل درج شده است: جناب رفعت پناه مستوفی الملک مبلغ مذکور ضمن را در وجه وظیفه مومیالیه بر این موجب برات نوشته شد. یک تومان و ۵۰۰۰ دینار. از بابت بدل الاجاره باسم مولانا مظفرعلی، مستأجر بازار یک تومان و از بابت تحویلی قاسمعلی تحویلدار ۵۰۰۰ دینار، دو نفر به عنوان شهود بر سند مهر زدهاند که به نظر میرسد جزو کارکنان آستان قدس بودهاند.
نظر شما