علم و علمآموزی در اسلام، جنسیتبردار نیست و روایات مختلف در وجوب علمآموزی بر تمام زنان و مردان، شاهدی بر آن است. اما مهمترین این روایات، سیره مستمره زنان اهلبیت(ع) در توجه به این شأن انسانی است. شأنی که حضرت زهرا(س) به عنوان یک زن در بالاترین مرتبهاش قرار گرفت تا آن را بهصورت عملی اثبات کند.
به بهانه ایام فاطمیه نگاه مختصری داشتهایم به جایگاه علمی حضرت زهرا(س) و علمآموزی بانوان در حوزههای علمیه.
شأن علمی حضرت زهرا(س)
روایات متعددی که در منابع شیعه و سنی درباره مقام و فضیلت حضرت زهرا(س) آمده است، نشان میدهد این بانوی بزرگ اسلام در کنار همه فضائل و مقامات معنوی، جایگاه علمی بسیار والایی هم داشته است تا جایی که در ردیف ائمه اطهار(ع) قرار میگیرد و در بسیاری از جهات، مرجعیت ائمه(ع) را هم بر عهده دارد.
۱۱ امام معصومی که معدن و مخزن علم الهی هستند، به فضائل مادرشان تصریح کردهاند و خود را وارث علم فاطمه(س) و مصحف شریفش، مصحف فاطمه(س) دانستهاند.
او تنها مخلوقی بود که همشأن و همکفو علی(ع) شمرده میشد؛ همان کسی که میفرمود: «سلونی قبل أن تفقدونی...» هرچه میخواهید از من بپرسید، پیش از آنکه مرا از دست بدهید که من به راههای آسمانها آگاهترم از آنچه از راههای زمین میدانید.فاطمهای که در فضائل علمی و معنوی همشأن علی(ع) بود، طبیعی است خطبهاش در دفاع از ولایت همسنگ خطبههای امیرمؤمنان(ع) باشد. گرچه عرصه زندگی بر او چنان تنگ شد که اندکی پس از پدرش درنگ نکرد و عمر کوتاهش با شهادت به پایان رسید.
در روایتی درباره معنای «فاطمه» آمده است: «لقد فطمها الله تبارک و تعالی بالعلم...» خداوند او را از چنان علمی برخوردار کرد که از جهل بریده شد.
ضرورت تحصیل بانوان در حوزههای علمیه
بانوان، نیمی از جمعیت مؤثر کشور را تشکیل میدهند؛ نیمه عموماً پنهانی که میتوانند نقش ویژهای در تعالی جامعه و بهویژه هسته خانواده ایفا کنند؛ همانطوری که در پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس نیز نقش بیبدیلی از خود به یادگار گذاشتند.
دینشناسان و مبلغان دینی خواهر که شناخت بهتری از نیازهای علمی و فرهنگی بانوان دارند، میتوانند بهطور مؤثرتری به ترویج معارف الهی میان این قشر کمک کرده و حرکت پرشتابتری را بهسوی رشد و کمال جامعه فراهم کنند.
از سوی دیگر، تلاش دشمنان اسلام برای انحراف جامعه که تمرکز ویژهای بر نهاد خانواده و قشر بانوان داشته است، ضرورت این موضوع را دوچندان میکند.
به تأسی از فاطمه(س)عرصه علمآموزی بانوان از صدر اسلام تاکنون به تأسی از زنان اهلبیت(ع) هیچگاه خالی نبوده و با وجود فرازوفرودهای آن، دستکم در اندرونی بیوت علما جریان داشته و زنان بسیاری نیز در مراتب بالای علمی قرار گرفتهاند.
تحصیلات دینی بانوان در ایران اسلامی، تا پیش از دهه ۴۰ قرن سیزدهم شمسی به صورت فردی جریان داشت و عمدتاً به برخی از بانوان وابسته به بیوت علما اختصاص مییافت. اما در سالهای آغاز نهضت امام خمینی(ره)، حرکت ارزشمند تحصیل دینی بانوان در برخی شهرهای کشور آغاز شد.
تا ۴۰ سال پیش، تحصیلات علوم دینی بانوان در مکاتب پراکندهای در سراسر کشور انجام میشد که مکتب توحید قم و مکتب نرجس(س) مشهد از معروفترین آنها بودند. تا اینکه در سال ۱۳۶۳ با فرمان امام خمینی(ره) مکتبهای علمی خواهران قم در جامعةالزهرا(س) تجمیع شد تا نخستین گام برای ایجاد تشکیلات تحصیل علوم دینی خواهران برداشته شود.
تشکیلاتی برای حوزه بانوان
اما پراکندگی مکتبهای درس و نبود برنامهریزی جامع و نظام آموزشی و ارزیابی واحد، وجود تشکیلاتی منظم و یکپارچه برای تحصیلات علوم دینی خواهران را بیش از پیش ضروری نشان میداد. به این ترتیب در سال ۱۳۷۵ مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران با مصوبه شورای عالی حوزه علمیه قم ایجاد شد تا نظم و هماهنگی سایر تحصیلات علوم دینی بانوان را در سراسر کشور عهدهدار شود.
حالا با وجود ۳۰ساله شدن این مرکز و راه درازی که برای رشد در پیش دارد، حوزه علمیه خواهران به بالندگی خوبی رسیده است و دارای درختواره علمی در ۳۰۰ رشته است. بیش از ۶۵هزار طلبه خواهر، در بیش از ۴۵۰ مکتب و مدرسه علمیه خواهران در سه سطح به تحصیل مشغول هستند؛ سطح ۲ (کارشناسی)، سطح ۳ (کارشناسی ارشد) و سطح ۴ (دکتری).
پذیرش حوزههای علمیه خواهران در دو مقطع سیکل و دیپلم صورت میپذیرد و بانوان طلبه محصل در سطح ۳ در ۱۹ رشته و در سطح ۴ در ۹ رشته فعالیت علمی دارند؛ ۷۰درصد در سطح عمومی و ۳۰درصد در سطح عالی.
بانوان طلبه چه میخوانند؟
در مقطع عمومی سعی شده جامعیت مناسبی در آموزش علوم مورد نیاز برقرار شود. درسهای ادبیات عربی، قرآن و حدیث، اعتقادات دین اسلام و مکتب تشیع، احکام، فقه و اصول، اخلاق و تربیت اسلامی، تاریخ اسلام و سیره معصومین(ع)، منطق و فلسفه، مباحث زن و خانواده در اسلام پایههای اصلی آموزشهای حوزوی بانوان را تشکیل میدهند.
خواهران طلبه پس از دوره عمومی، برای ادامه تحصیل باید یکی از تخصصهای سطح۳ را انتخاب کنند؛ رشتههایی مانند اخلاق و تربیت اسلامی، تاریخ اسلام، تبلیغ، تفسیر و علوم قرآنی، فقه و اصول، فلسفه اسلامی، کلام اسلامی، مدرسی ادبیات عرب و مطالعات اسلامی زنان. آنها با تدوین پایاننامه به درجه تخصص میرسند. در سطح چهارم خواهران طلبه هم رشتههای تخصصی ویژهای تعریفشده است.
آموزش در حوزه علمیه خواهران به دو بخش محتوایی و مهارتی تقسیمشده است؛ یعنی جنبههای علمی، تربیتی و تهذیبی در کنار آموزش روش انتقال این مفاهیم. بنابراین در کنار آموزشهای حوزوی، مهارتهایی مانند روش تدریس، روش تحقیق و روش تبلیغ نیز برای کاربردی شدن علوم تحصیلی به طلاب ارائه میشود.
آینده بانوان طلبه
نظام تحصیلی خواهران بهصورت کوتاهمدت و هدفمند طراحی شده تا خواهران متخلق به اخلاق اسلامی، صاحبنظر در امور دینی و توانمند در امور تبلیغی بتوانند پس از گذشت چند سال به عرصه خدمت به جامعه راه یابند. مسیری که طی سالهای اخیر بیش از ۷۰هزار طلبه آن را طی کرده و دانشآموخته شدهاند.
بانوان دانشآموخته مقطع عمومی حوزه به عنوان کارشناسان حوزه علمیه خواهران میتوانند بهعنوان مبلغ دینی در جلسات و اجتماعات بانوان، معلم دروس دینی، عربی، علوم اجتماعی و مربی پرورشی در مدارس آموزشوپرورش و نیز مشاور مذهبی نوجوانان، جوانان و بانوان، به جامعه اسلامی خدمت کنند.
دانشآموختگان مقاطع تخصصی نیز میتوانند به عنوان کارشناسارشد در جایگاههای تخصصیتری مانند تبلیغ در مجامع علمی و آموزش عالی، تدریس در حوزههای علمیه، مدرسی دروس معارف اسلامی در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، مشاوره مذهبی در مراکز علمی و دانشگاهی، ایفای نقشهای مدیریتی در مراکز آموزشی و فرهنگی و نیز ورود به عرصه پژوهش و تألیف، نقشآفرینی کنند.
مرجع مطالعات زنان و خانواده
حوزه علمیه خواهران علاوه بر رسالت معمول حوزههای علمیه، مأموریتهای ویژهای هم درزمینه امور زنان و خانواده دارد.
برای این منظور سعی شده در دروس عمومی، مباحث زن در اسلام، خانواده در اسلام و احکام اختصاصی بانوان قرار داده شود تا آموزههای مکتب تشیع در عرصههای مختلف علوم و معارف اسلامی تبیین و تعمیق شود.
در سطوح تخصصی نیز رشتههای تخصصی مانند «مطالعات زنان» و «فقه خانواده» تعریف شده که با توجه به ضرورت نظریهپردازی و تولید علم در عرصه مسائل زنان و خانواده مبتنی بر اسلام و معارف وحیانی، مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران میتواند در رأس این مأموریت قرار گیرد.
چالشهای زنانه در راه علم دین
ورود زنان متعهد به عرصههای علمی بیتردید با چالشهای فراوانی همراه است. این زنان که خود را متعهد به ایفای حداکثری نقشهای ذاتی زنانه، یعنی همسری و مادری میدانند، حالا مجاهدانه باید بار نقش علمی، فرهنگی و اجتماعی را نیز به دوش بکشند.
این تعدد نقشها کمبود وقت را به یکی از اصلیترین موانع برای بانوان تبدیل میکند؛ چالشی که مدیریت زمان و استفاده حداکثری از فرصتها را برای آنان به ضرورتی حیاتی تبدیل میکند.
با وجود آنکه در دهههای اخیر رشد حضور بانوان در حوزههای علمیه و نقشآفرینی جدیتر آنان انکارناپذیر بوده، اما هویت علمی بانوان حوزوی انعکاس اجتماعی شایانی نداشته است و چهبسا ذیل منش عفیفانه و در رقابت نابرابر با جریان غالب حوزه پنهان شده است. به نظر میرسد ایجاد بسترهای ویژهای برای انتشار آثار علمی و معرفی بانوان حوزوی بتواند این نقیصه را جبران و انگیزه بیشتری برای کنشگری علمی آنان فراهم کند.
البته در فرایند تحصیل علوم دینی تلاش شده اقتضائات جنسیتی لحاظ و شرایط ویژهای برای بانوان در طول تحصیل درنظر گرفته شود. ازدواج، انتقال همسر به شهری دیگر، دوران بارداری و شیردهی فرزندان و... از جمله مسائلی هستند که امکان تحصیل نیمهحضوری در سطح۲ و غیرحضوری در دیگر مقاطع حوزه علمیه خواهران را فراهم میکند.
نظر شما