خراسان شمالی زیستگاه یک‌سوم درختان قانون حمایت از ذخایر ژنتیکی است و وطن درختان کهنسال بی‌شماری محسوب می‌شود.
درخت اُرس دارای برگ‌های سوزنی به صورت فلس‌های پهن (قطعات گوشت‌دار برگ) و همیشه سبز است. این درخت به دلیل سازگاری نسبی با کم‌آبی به عنوان درختی مقاوم شناخته می‌شود. ریشه درخت اُرس می‌تواند در سنگ‌های بسیار محکم نفوذ کرده و آب مورد نیاز خود را از دل زمین تأمین کند که این امر نشان از مقاومت بالای این درخت در برابر شرایط محیطی خشن و گرم دارد.
متأسفانه امروزه جنگل‌های ارس که در سال ۱۳۷۱ قطع درختانش در قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی گیاهی ممنوع شد، با مشکلات فراوانی از جمله تغییرات اقلیمی، آفات، تخریب، آتش‌سوزی‌ها و تبر هنر صنعت چوب برای تولید محصولات مواجه شده‌اند.
یک کارشناس پژوهش بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی در گفت‌وگو با خبرنگار ما در این خصوص گفت: جنگل‌ها نقش بسیار بالایی در حفظ خاک، کنترل نزولات آسمانی و سیلاب‌ها، حفظ حیات وحش منطقه و ایجاد نما و چشم‌اندازهای زیبا دارند.
حبیب بهادری اظهار کرد: خراسان شمالی در دو ناحیه رویشی هیرکانی به مساحتی حدود ۲۵هزار هکتار و ایرانی تورانی به مساحت ۴۱۰هزار هکتار است. قسمت اعظم جنگل‌های استان در ناحیه رویشی ایرانی تورانی قرار گرفته و مهم‌ترین گونه درختی آن ارس(Juniperus excelsa) است که به زبان محلی «مرخ» گفته می‌شود و سطح پراکنش این گونه در کشور حدود ۲میلیون هکتار برآورده شده که یکی از رویشگاه‌های اصلی آن در خراسان شمالی است.
وی با بیان اینکه درخت ارس از معدود سوزنی برگان بومی ایران است و رویشگاه‌های آن در مناطق وسیعی از کشور وجود دارد، ابراز کرد: این گونه در مناطق کوهستانی و سنگلاخی در بخش‌های مختلف ایران پراکنش داشته و اغلب گونه‌های ارس در مناطق کوهستانی بسیار مرتفع و پرشیب وجود دارند. با توجه به اینکه خاک‌های این مناطق بسیار کم‌عمق و سطحی‌اند و شیب عرصه زیاد است، از این رو با تخریب پوشش گیاهی در کوتاه‌ترین زمان، خاک شسته شده و از بین می‌رود.

تغییرات اقلیمی؛ چالش رویشگاه ارس

کارشناس پژوهش بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی شاخص‌های مهم برای ارزیابی وضعیت رویشگاه‌های ارس را مساحت رویشگاه‌ها و ذخیره‌گاه‌ها، شاخص‌های تجدید طبیعی و نهال‌کاری، میزان پوشش سالم (درخت زنده، تاج پوشش و نبود پوسیدگی)، اندازه خسارت ناشی از آفات و بیماری‌ها، میزان فشار دام و بهره‌برداری، تأثیرات تغییر اقلیم (بارش، دما و خواب زمستانی) و سطح حفاظتی و قرق عرصه‌ها عنوان کرد.
بهادری تغییرات اقلیمی را یکی از چالش‌ها و مسائل مهم رویشگاه‌های ارس بیان کرد و افزود: گزارش شده که درختان ارس در استان تحت تأثیر کم‌بارشی، تغییر الگوی رشد و خواب زمستانی، سرمای دیررس و خشکی‌های مکرر قرار دارند. چرای دام و فشار انسانی نیز یکی دیگر از این چالش‌هاست که حضور دام در عرصه‌های جنگلی، خوردن نهال‌ها، فشردگی خاک و کاهش تجدید طبیعی جنگل‌ها از تهدیدهای جدی هستند.
وی ساخت سازه‌های آبگیر کوچک (چک‌دم و تراس‌بندی) برای حفظ رطوبت خاک و کنترل فرسایش خاک در دامنه‌ها با کشت گیاهان مرتعی و تثبیت‌کننده را از جمله مدیریت آب و خاک عنوان کرد و گفت: ایجاد خطوط آتش‌بُر و آموزش نیروهای محلی برای اطفای سریع آتش، پایش سالانه به منظور شناسایی درختان آلوده به آفات (مثل سوسک چوبخوار یا قارچ پوسیدگی) و استفاده از روش‌های بیولوژیک و غیرشیمیایی برای کنترل آفات از راهکارهای پیشگیری از آتش‌سوزی و آفات درختان ارس هستند.
این کارشناس منابع طبیعی با اشاره به آموزش، فرهنگ‌سازی و مشارکت مردم نیز اظهار کرد: باید برنامه‌های آموزشی در روستاها برای معرفی ارزش‌های اکولوژیکی و دارویی ارس برگزار شود و همچنین مردم به مشارکت در طرح‌های احیا مثل «درخت من» یا «قرق مردمی» و توسعه اکوتوریسم پایدار در مناطق دارای ارس (مثل گلیل و سرانی، سالوک و گوی‌نیک) تشویق شوند تا ارزش اقتصادی حفظ جنگل‌ها برای مردم ملموس شود.
بهادری یادآور شد: ارتقای برخی رویشگاه‌ها به منطقه حفاظت‌شده یا ذخیره‌گاه ژنتیکی ملی، اجرای طرح‌های مدیریت جامع منابع طبیعی با مشارکت دستگاه‌های مرتبط مانند محیط زیست، منابع طبیعی و دهیاری‌ها و تخصیص بودجه پایدار در راستای نگهداری و احیای جنگل‌های ارس، مشابه برنامه‌های احیای بلوط زاگرس از دیگر راهکارهای حفاظت هستند.

منطقه حفاظت شده در خطر نابودی

در ادامه، عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار کرد: از میان گونه‌های مختلف این جنس، گونه ارس Juniperus excelsa از نظر وسعت انتشار از اهمیت بیشتری برخوردار است. گونه درختی ارس از جمله پوشش‌های گیاهی است که توانسته با تغییرات اقلیمی و تنش‌های محیطی فزاینده سازگار شود و به حیات خود ادامه دهد.
محمدتقی احمدی با بیان اینکه این گونه خاص در ارتفاعات بالا و در اقلیم‌های سردسیر گسترش دارد، گفت: در بعضی نقاط خراسان شمالی مثل منطقه بزداغی مانه و سملقان گونه Juniperus commonis به صورت خزنده و با لکه‌های رویشی مشاهده شده است.
وی ادامه داد: همچنین excelsa Juniperus از گروه ارس‌های ایستاده و دو پایه ایران است که به دلیل نرمش اکولوژیک بیشتر خود، نسبت به سایر گونه‌های ارس در گستره وسیع‌تری پراکنش داشته و این گونه درختی در ناحیه رویشی ایرانی تورانی در مرز بالایی جامعه بنه و بادام واقع است.
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی در خصوص مقاومت درختان ارس افزود: با وجود مقاومت زیاد ارس در برابر نوسان‌های محیطی، اقلیمی و ادافیکی در سال‌های اخیر به دلایل فراوانی مانند چرای شدید دام، بهره‌برداری بیش از توان اکولوژیک این رویشگاه‌ها، خشکسالی‌های اخیر که در نتیجه تغییر اقلیم رخ داده، بروز آفات به ‌نسبت جدید و ضعف شدید فیزیولوژیکی از شادابی مناسبی برخوردار نبوده و در بیشتر مناطق دارای خشکیدگی هستند که به ‌وضوح قابل مشاهده است.
احمدی بیان کرد: روند زوال و سیر قهقرایی این جنگل‌ها به گونه‌ای است که می‌توان گفت در صورت تداوم این رویه و رسیدگی نشدن در کوتاه‌ترین زمان، سطح قابل ‌توجهی از رویشگاه‌های ارس استان در دهه آتی از بین خواهند رفت.
وی آفات و بیماری‌ها، قطع یا بهره‌برداری غیرمجاز، ضعف در تجدید و آتش‌سوزی‌های چند سال اخیر را از چالش‌ها و مسائل مهم رویشگاه‌های ارس عنوان و ابراز کرد: یکی از گزارش‌ها می‌گوید رویشگاه‌های ارس استان تحت هجوم آفت «سوسک چوبخوار» قرار گرفته‌اند. برخی درختان ضعیف و پوک شده‌اند. در خصوص قطع یا بهره‌برداری غیرمجاز نیز اگرچه رسم استفاده از چوب ارس کاهش یافته؛ اما سوء‌استفاده یا قطع غیرمجاز در گذشته تهدید بوده است.
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی در خصوص دیگر چالش رویشگاه‌های ارس نیز مطرح کرد: به دلیل فشار دام و کمبود آب، تجدید طبیعی نهال‌ها و رشد نسل جدید در بعضی از عرصه‌ها مختل شده و راهکارهای نجات و حفاظت از رویشگاه‌های ارس(Juniperus excelsa) در خراسان شمالی و در کل ایران، ترکیبی از اقدام‌های اکولوژیک، مدیریتی، اجتماعی و پژوهشی است.
احمدی ادامه داد: بر اساس منابع علمی، گزارش‌های سازمان منابع طبیعی و نتایج تحقیقات (از جمله پژوهش‌های مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع)، مهم‌ترین راهکارها مدیریت و کاهش فشار انسانی، احیا و بازسازی اکولوژیک، پیشگیری از آتش‌سوزی و آفات، پژوهش و پایش بلندمدت و آموزش، فرهنگ‌سازی و مشارکت مردم است.
وی قرق موقت یا دائمی بخش‌هایی از رویشگاه برای چند سال به منظور تجدید طبیعی نهال‌ها، تدوین طرح‌های چرا متناسب با ظرفیت مراتع و اجرای دقیق سهمیه‌بندی دام و جایگزینی دامداری صنعتی یا نیمه‌صنعتی به‌ جای چرای آزاد را از جمله راه‌های کنترل چرای دام دانست و گفت: گسترش گشت‌های منابع طبیعی برای مقابله با قطع درخت و برداشت غیرقانونی چوب یا بذر و آموزش و مشارکت جوامع محلی در پایش و مراقبت از جنگل‌ها (ایجاد «همیاران طبیعت» و قرق‌بانان بومی) از بهره‌برداری غیرمجاز جلوگیری می‌کند.

خشکسالی و توان مقاومت نداشتن جنگل‌های ارس

رئیس اداره حفاظت و حمایت منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار کرد: جنگل‌های ارس استان در حال حاضر به دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم تحت تنش هستند.
علیرضا سمیعی گفت: به همین دلیل جنگل‌های ارس در معرض هجوم آفات و بیماری‌ها قرار دارند. در سال جاری گزارش‌های پراکنده از وجود سوسک‌های چوبخوار و پوستخوار وجود داشت؛ ولی در جریان بازدید و بررسی‌های صورت گرفته مشخص شد حالت طغیانی نداشته و نیاز به عملیات کنترلی ندارند.
وی ادامه داد: یک گزارش از بروز گیاه انگلی ارس واش از منطقه گلیل شهرستان شیروان رسید و پس از بررسی صورت گرفته با همکاری اداره کل محیط زیست استان، پایه‌های آلوده قطع و معدوم شدند که خوشبختانه به دلیل اقدام بهنگام، فقط یک پایه به صورت کامل قطع و معدوم شد و برای دو پایه دیگر هرس کامل صورت گرفت تا از این گیاه نیمه‌انگلی عاری شود. خوشبختانه گزارش دیگری از ظهور و بروز آفت یا بیماری در جنگل‌های ارس استان واصل نشده است.
متأسفانه پیگیری‌های صورت گرفته از اداره کل منابع طبیعی استان منجر به دریافت آماری از تعداد درختان قطع شده ارس و تشکیل پرونده‌ها در این زمینه نشد.

خبرنگار: سمانه محمدزاده ثانی