هدایت فاضلابهای شهری به دریا، نمک پاشیدن آب شیرینکنها به زخم دریا، تغییرات اقلیمی از جمله افزایش دمای آب، طرحهای توسعهای در بنادر جنوبی، صید قاچاق و تجارت غیرقانونی همگی از عوامل نابودی زیستگاه مرجانها در خلیج فارس است.
خلیج فارس در زمره باارزشترین زیستبومهای آبی جهان محسوب میشود که با وجود متنوعترین رویشگاههای گرمسیری، گونههای مختلف جانداران آبزی و نظایر آن دارای شرایط بسیار ویژهای است که محیط زیست آن را تبدیل به محیطی بسیار حساس و شکننده کرده است.
در سالهای اخیر، عوامل مختلفی چون افزایش جمعیت، توسعه شهرنشینی، گسترش صنعت و استفاده غلط از منابع طبیعی و نظایر آن موجب بروز آلودگی شدید زیست محیطی در این منطقه شده و آن را در معرض خطر جدی قرار داده است. در این میان آبسنگهای مرجانی از مجموعه اجتماعات دریایی حساس و کمیاب بهحساب میآیند و به دلیل جمعیت بسیار زیاد آبزیان وابسته به خود، در ردیف منابع حیاتبخش اکوسیستم دریایی قرار میگیرند.
این آبسنگهای زیبا پناهگاه ماهیان، محل تخمریزی برخی از آنان و نوزادگاه بسیاری از گونههای آبزی هستند. این زیستگاهها مناطق امنی را در دریا ایجاد میکنند، بنابراین از بین رفتن آنها ضربه بزرگی به حیات آبزیان وارد میکند؛ چراکه مرجانها پایه و اساس چرخه زیستی در اقیانوسها و دریاها هستند، به طوری که نابودی آنها، نابودی تمام آبزیان دریاها و اقیانوسها را به دنبال خواهد داشت. در حالی که تصور میشود اکسیژن موجود در کره زمین به تمامی از سوی درختان تولید میشود، اما در واقع ۷۵ درصد این اکسیژن توسط موجودات دریایی همچون آبسنگهای مرجانی، جلبکها، صدفهای دریایی و سیتوپلانکتونها تولید میشود.
در سالهای اخیر آلودگی آب در خلیج فارس -به ویژه آبهای جزیره قشم- بسیار بالاست و اگر به همین روال پیش برود و سازمانهای مسئول، جامعه محلی و گردشگران ورودی به نگین خلیج فارس آبسنگهای مرجانی را یاری نکنند، بدون شک در آیندهای نه چندان دور این موجودات باارزش دریایی نابود خواهند شد.
در این باره با دکتر مهدی بلوکی، رئیس گروه اکولوژی دریا در سازمان حفاظت محیط زیست به گفتوگو نشستیم تا جزئیات بیشتری درباره محیط زیست مرجانها و آسیبهایی که این محیط زیست را تهدید میکند از زبان ایشان بشنویم.
زیستگاههای مرجانی چه اهمیتی دارند؟
زیستگاه مرجانی با اینکه کمتر از ۰.۱ درصد از اقیانوسها را شامل میشوند، اما بیش از ۲۵ درصد گونههای آبزی و موجودات دریایی یکی از مراحل زندگیشان را در این زیستگاهها میگذرانند. در نهایت هم، در این زیستگاهها به سن بلوغ میرسند یا برای تغذیه و تولید مثل در این مناطق حضور دارند. به همین دلیل اهمیت آنها زیاد است؛ هم از لحاظ حفاظت از تنوع زیستی دریایی و هم به دلیل اینکه به صورت طبیعی نوعی اکوسیستم محافظتی هستند. این اکوسیستم سبب میشود از موجهای سهمگین و طوفانهای شدید که به سمت سواحل میآیند جلوگیری شود. حتی در مناطقی که مستعد سونامی هستند، زیستگاههای مرجانی نقش حفاظتی دارند و مانع تخریب شدید سواحل میشوند. البته زیستگاه مرجانی اهمیت متعددی دارد که من فقط به چند مورد آنها اشاره کردم.
چه آسیبهایی این زیستگاهها را تهدید میکند؟
تهدیدها به دو گروه اصلی تقسیم میشوند؛ دسته نخست تهدیدهای انسانی مانند صیادی در مناطق مرجانی، تردد و لنگراندازی کشتیها، تخلیه نفت یا فاضلاب صنعتی و خانگی و دسته دوم تهدیدهای طبیعی یا اقلیمی نظیر افزایش دمای کره زمین، گرم شدن اقیانوسها و تغییرات اقلیمی که اکوسیستم مرجانها را بهشدت تحت تأثیر قرار میدهد.
تهدیدات انسانی شامل صیادی در مناطق مرجانی، تردد کشتیها در اطراف زیستگاههای مرجانی، تخلیه نفت، فاضلاب و دیگر آلودگیها میشود، اما تهدیدات طبیعی مهمترینشان افزایش دمای کره زمین و گرم شدن اقیانوسهاست. اینها جزو تهدیدهای اقلیمی هستند که مناطق مرجانی را به شدت تحت تأثیر قرار میدهند.
تأثیر تغییر اقلیم بر مرجانها چیست؟
وقتی دمای آب اقیانوسها بالا میرود، موج گرمایی در اطراف مناطق مرجانی ایجاد میشود. این گرما نخستین تهدید برای مرجانهاست، زیرا مرجانها با جلبکهای تکسلولی به نام زوزانتلا (Zooxanthellae) زندگی همزیستی دارند.
هدایت فاضلابهای شهری به دریا، نمک پاشیدن آب شیرینکنها به زخم دریا، تغییرات اقلیمی از جمله افزایش دمای آب، طرحهای توسعهای در بنادر جنوبی، صید قاچاق و تجارت غیرقانونی همگی از عوامل نابودی زیستگاه مرجانها در خلیج فارس است
وقتی دما افزایش یابد، این رابطه همزیستی مختل شده و زوزانتلا از بدن مرجان خارج میشود. در نتیجه، مرجان رنگ خود را از دست میدهد که به آن پدیده «سفیدشدگی مرجانها» گفته میشود.
مرجانها میتوانند مدت محدودی این وضعیت را تحمل کنند، اما اگر شرایط به حالت عادی برنگردد، در نهایت مرجان میمیرد و زیستگاه از بین میرود. علاوه بر این، تغییر اقلیم موجب اسیدی شدن آب اقیانوسها، افزایش طوفانها، تغییر میزان بارندگی و شوری آب دریا میشود؛ همه اینها بر شرایط زیستی مرجانها اثر منفی دارد. مهمترین و خطرناکترین تأثیر همان گرم شدن آب اقیانوسها و سفیدشدگی ناشی از آن است.
آلودگیهایی نظیر فاضلابهای صنعتی، خانگی یا نفتی چه تأثیری بر محیط زیست مرجانها دارند؟
این موارد جزو تهدیدات انسانساز هستند. آلودگیها معمولاً موجب بیماری مرجانها میشوند. در مناطقی که پسابهای بهداشتی یا صنعتی تخلیه میشود، اغلب مشاهده میکنیم که مرجانها مریض شده یا به خاطر رسوب و آلودگی دچار خفگی میشوند. در نتیجه، شرایط زیستی آنان مختل میشود. در خلیج فارس بهویژه در مجاورت تانکرهای نفتی یا صنایع نفتی نیز این اثرات بسیار مشهود بوده است.
مرگ یا آسیب دیدن مرجانها چه تبعاتی برای محیط زیست دریایی دارد؟
همان طور که اشاره کردم، آبسنگهای مرجانی پناهگاه بسیاری از موجودات دریاییاند. وقتی اینها از بین میروند، گونههای دیگر هم پناهگاه خود را از دست میدهند. این موضوع موجب کاهش تولید مثل و بقای آبزیان میشود و در نهایت کاهش صید را در پی دارد.
با کاهش صید، اشتغال صیادان هم تحت تأثیر قرار میگیرد و حتی برخی از آنان به شغلهای کاذب مثل قاچاق سوخت یا کالا روی میآورند؛ این مسئله تبعات اقتصادی و اجتماعی دارد. از سوی دیگر، زیستگاههای مرجانی جاذبه گردشگری قوی هم دارند؛ یعنی وقتی مرجانها از بین بروند، گردشگری دریایی هم افت میکند و اقتصاد محلی آسیب میبیند.
در طرح توسعه چابهار چه تمهیداتی برای پیشگیری از آسیب رسیدن به محیط زیست مرجانی اندیشیده و چه اقدامهایی انجام شده است؟
در طرح توسعه چابهار چه تمهیداتی برای پیشگیری از آسیب رسیدن به محیط زیست مرجانی اندیشیده و چه اقداماتی انجام شده است؟
طرح توسعه چابهار از سال ۱۳۸۵ آغاز گردید و با توجه به اینکه اهمیت برخی از طرح های توسعه ای کشور از نظر استراتژیک و لزوم اجرایی شدن آنها مانع از مخالفت سازمان محیطزیست با اجرایی شدن آنها میگردد بنابراین، از همان ابتدا ملاحظاتی به منظور حفاظت از محیطزیست منطقه و نجات مرجانها توسط کارشناسان سازمان حفاظت محیطزیست اعلام گردید در این راستا و به عنوان آخرین راهحل برای نجات مرجانها تصمیم به انتقال بخشی از مرجانها- مرجانهایی که تحت تاثیر فعالیتهای توسعهای بودند- به زیستگاه جدید گرفته شد و با وجود آنکه این مهم با چالشهای متعددی همراه بود، سرانجام تحقق یافت.
در نخستین سالی که انتقال مرجانها انجام شد، حدود ۷۰ درصد مرجانها در شرایط خوبی قرار داشتند، اما به دلیل لایروبیهای که اطراف اسکله -برای افزایش عمق آب- انجام شد، بازماندگی مرجانها از ۷۰ درصد به ۳۰ درصد کاهش یافت.
سازمان حفاظت محیط زیست به منظور بازسازی مرجان های تخریب شده اقدام به قلمه زدن و کاشت مجدد مرجانها نمود در نتیجه براساس آخرین بررسیهای انجام شده، خوشبختانه وضعیت مرجانهای انتقال یافته بهبود پیدا کرده و پوشش مرجانی منطقه بین ۵۵ تا ۶۰ درصد گزارش شده است. هرچند که هنوز آثار تخریب در منطقه مشاهد میشود، اما امید میرود با رعایت ملحظات زیستمحیطی در فعالیتهایی توسعهای شاهد حفاظت بهتر از زیستگاههای مرجانی و گسترش آنها باشیم.
آبشیرینکنها چه تأثیری بر زیستگاههای مرجانی دارند؟
ممکن است آبشیرینکنها نیز در صورت مدیریت نادرست به زیستگاههای مرجانی آسیب بزنند. خروجی آبشیرینکنها معمولاً شامل آب گرمتر و شورتر است و از آنجا که افزایش دما یکی از عوامل تهدید مرجانهاست، اگر محل تخلیه در نزدیکی زیستگاههای مرجانی باشد، میتواند موجب سفیدشدگی شود.
طرح توسعه چابهار از سال ۱۳۸۵ شروع شد و با توجه به اینکه سازمان محیط زیست نمیتواند مانع توسعه این منطقه شودبهعنوان آخرین راه حل و آخرین راه نجات مرجانها تصمیم به انتقال بخشی از مرجانها به زیستگاه جدید گرفت هر چند بر اساس آخرین بررسیهای انجام شده اکنون پوشش مرجانی منطقه ۵۵ تا ۶۰ درصد گزارش شده است اما هنوز آثار تخریب در منطقه مشاهده میشود
در گذشته در برخی مناطق خلیج فارس این اتفاق افتاده بود، اما در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر سازمان حفاظت محیط زیست سختگیریهای شدیدی اعمال کرده است، با این حال هنوز پساب آبشیرینکنهای قدیمی در این مناطق تخلیه میشود و اثرات منفی آنها بر محیط زیست مرجانها همچنان ادامه دارد. ولی آبشیرینکنهای جدیدی که طی چند سال اخیر از سازمان محیط زیست مجوز تأسیس گرفتهاند، اجازه تخلیه در مناطق مرجانی را ندارند.
تأکید سازمان این است که خروجیها در عمق مناسب و مناطق غیرمرجانی باشد تا کمترین آسیب ایجاد شود. اگر مکانیابی و مدیریت درستی انجام گیرد، آبشیرینکنها تهدید جدی نخواهند بود.
قاچاق مرجانها چقدر جدی است؟
قاچاق مرجانها انجام میشود، اما خوشبختانه نسبت به گذشته بسیار کاهش یافته است. دلیلش این است که نگهداری، انتقال و زنده نگه داشتن مرجان کار سادهای نیست. ضمن اینکه جریمه آن هم بسیار سنگین است (۲۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان برای هر کیلوگرم مرجان) و معمولاً افرادی که در فرودگاهها یا بندرها اقدام به حمل مرجان کنند، توسط نیروهای انتظامی یا گمرک شناسایی و جریمه میشوند، اما آنچه در آکواریوم فروشیها دیده میشود، بیشتر مرجانهایی هستند که از کشورهای دیگر وارد ایران شدهاند، برخی با مجوز رسمی و برخی غیرقانونی. بعضی از فروشندگان نیز مرجانهایی را که سالها پیش وارد کردهاند در آکواریومهای خود تکثیر میکنند. البته این کار هزینهبر، وقتگیر و تخصصی است و اگر بدون مجوز انجام شود مشمول جریمه و پیگرد قانونی خواهد بود.
آبهایی که برای حفظ تعادل کشتیهای باری از دیگر مناطق در دریا تخلیه میشوند چه آسیبهایی به زیستگاههای مرجانی میزند؟
فرایند آب توازن (Ballast Water) یکی از ضرورتهای کشتیرانی است، به خصوص برای نفتکشها، زیرا اگر کشتی بدون بار سبک شود، تعادلش به هم میخورد و ممکن است واژگون شود. طبق مقررات سازمان بینالمللی دریانوردی (آیاماُ)، کشتیها موظفاند در مسیر خود چندین بار آب توازن را تخلیه و جایگزین کنند تا خطر انتقال گونههای مهاجم کاهش یابد. تمامی مراحل و ترکیب شیمیایی و زیستی آب نیز در دفترچهای بینالمللی ثبت میشود.
البته با وجود همه این نظارتها، هنوز احتمال ورود گونههای غیربومی وجود دارد. اگر چنین گونههایی بتوانند در محیط جدید تکثیر پیدا کنند، ممکن است تأثیر منفی بر اکوسیستمهای بومی بگذارند. خوشبختانه تا امروز در زیستگاههای مرجانی ایران تأثیر عمدهای گزارش نشده است، هر چند در سایر اکوسیستمها این موضوع در حال پایش است و گونههای مهاجم در مواردی شناسایی شدهاند.
نظر شما