محمدمهدی نراقی، معلم بزرگ اخلاق اسلامی، در تعریف صله رحم می‌گوید : صله رحم، شریک ساختن خویشاوندان و بستگان و نزدیکان است در آنچه به انسان از ثروت و اعتبار و مقام رسیده است و انجام سایر خیرات و خوبی های دنیا نسبت به آنان است و آن بزرگترین راه نزدیکی به خدا و برترین طاعات و فرمانبرداری هاست.» (جامع السادات ، ج2 ص266 و 267).

بنابراین از منظر اخلاقی صله رحم، تنها زیارت و دیدار بستگان نیست، بلکه همه ابعاد همکاری را پوشش می‌دهد. تلاش در راه رفع هرگونه نیاز خویشاوندان و به کارگیری انواع قدرت برای تأمین احتیاجات آنان و رفع مشکلات آنان همه مصداق صله رحم است.

فلسفه بعثت پیامبر اسلام(ص)، تبیین و توسعه و تکمیل مکارم و فضایل اخلاقی بوده است و جانشینان پیامبر اهل بیت(ع) و امامان(ع) نیز در همین طریق گام برداشته اند. صله رحم از سرفصلهای بسیار مهم اخلاق اسلامی و از ارزشهای بزرگ و فضایل و مکارم زیبا و سازنده اخلاق است.

قرآن و پیامبر(ص) و امامان(ع) پیوسته در ستایش صله رحم و نکوهش قطع رحم سخن گفته اند.

امام محمد باقر(ع) که بزرگترین آموزگار اخلاق اسلامی در عصر خویش هستند در موعظه ها و آموزه های اخلاقی خویش در سبک زندگی خانوادگی و اجتماعی ، بارها و با تأکید فراوان همگان را بر صله رحم فرا خوانده اند و آثار و منافع آن را ابلاغ نموده اند.

در کلام امام باقر(ع)، جایگاه عالی و آثار و پیامدهای صله رحم آموزش داده شده است. امام باقر(ع) در عظمت و احترام رحم فرموده اند : «ان الرحم متعلقه یوم القیامه بالعرش تقول : اللهم صل من وصلنی  و اقطع من قطعنی

رحم، روز قیامت به عرش الهی آویزان است و می‌گوید: بار خدایا! ببخش هرکس با من صله رحم نموده است. و قطع نما هرکس با من قطع رحم کرده است.» (جامع السعادت ، ج2 ص268).

امام پنجم(ع) در این حدیث، جایگاه بسیار بلند و عالی رحم و ارزش صله رحم را به انسانها نشان داده اند.

در این حدیث تمثیل معقول به محسوس انجام شده است تا حق رحم به بهترین وجه ثابت گردد. تعلق رحم به عرش، روشنگر این حقیقت است که مطالبه حق رحم در پیشگاه خدای سبحان صورت می‌گیرد.

  آثار صله رحم دربیان امام باقر(ع)

صله رحم پیامد ها، نتایج و آثار بسیار با ارزش و سرنوشت ساز دارد. امام محمد باقر(ع) در دو حدیث ده اثر و منفعت صله رحم را یادآوری نموده اند. در هر کدام از این دو حدیث، پنج نتیجه صله رحم گزارش شده است. در این جا تنها همین دو حدیث از امام باقر(ع) طرح و شرح می‌گردد.

امام پنجم(ع) در یک حدیث درباره آثار صله رحم فرموده اند : «صله الارحام تحسن الخلق و تسمح الکف و تطیب النفس و تزید فی الرزق و تنسئی فی الاجل. صله رحم ها ، اخلاق را نیکو می‌سازد و دست را باز و انسان را بخشنده بار می‌آورد و نعمت سخاوت را به انسان ارزانی می‌دارد و جان و نفس را طیب و پاکیزه می‌نماید و در رزق و روزی افزایش می‌دهد و اجل را به تأخیر می‌اندازد.» (جامع السعادت ، ج2 ص268)

در حدیث دوم نیز از آثار و پیامدهای صله رحم پنج اثر آموزش داده شده است. امام باقر(ع) فرموده اند : «صله الارحام تزکی الاعمال و تنمی الاموال و تدفع البلوی و تیسر الحساب و تنسئی فی الاجل. صله رحم، کارها را تزکیه و پاک می‌سازد و اموال را نمو و رشد و افزایش می‌دهد و بلوی و حوادث ناگوار و بد را دفع می‌کند و حساب را آسان می‌سازد و اجل را به عقب می‌اندازد.» (بحارالانوار ، ج 78 ص 179 - جامع السعادت ، ج2 ص268).

در این دو حدیث ، نقش سازنده صله رحم در زندگی فردی و اجتماعی بیان شده است. با درنگ در این آثار بزرگ، اهمیت دستور اخلاقی دین اسلام بر لزوم صله رحم آشکار می‌گردد. صله رحم از ارکان سبک زندگی خانوادگی در نظام جامع سبک زندگی اسلامی و از اصول مکارم اخلاقی در آموزه های دینی است.

  زیباسازی اخلاق

«حسن خلق» اکتسابی است و انسان باید با خودسازی و برنامه و تلاش به تحسین اخلاق خویش بپردازد. صله رحم یک عامل موثر در نیکو سازی اخلاق است. با توجه به ابعاد گوناگون صله رحم در به کارگیری توانمندی های خویش در توانمندسازی خویشاوندان ، این نقش صله رحم روشن می‌گردد.

  تسمیح کف

سخاوت و بخشایشگری از صفات زیبای اخلاقی در اقتصاد و امور مالی است. کسب روحیه جود سخاوت گری، نیازمند سعی و تلاش و اراده نیرومند است. بخشندگی و دست و دل بازشدن و دل کندن از مال و ثروت و آمادگی برای هزینه درست آن و مواسات مالی با دیگران، از نتایج صله رحم است. امام محمد باقر(ع) «صله رحم» را موجب «تسمیح کف» دانسته اند. بازشدن دست و بلند نظری و بخشندگی، مرهون صله رحم است. زمانی که انسان به صله رحم  آراسته شد، این صله رحم تمرین بخشندگی است. در رفت و آمد و ارتباطات با فامیل از نیازها آگاهی می‌یابد و با اطلاعات لازم به مواسات مالی می‌رسد و در جهت رفع مشکلات فامیل بخصوص مشکلات اقتصادی آنان تلاش می‌کند و روح بخشندگی در وی رشد می‌نماید. صله رحم، نعمت بخشندگی را به انسان ارزانی می‌دارد و او را با سخاوت بار می‌آورد. صله رحم ظرفیت تربیت درست اقتصادی انسان را دارد فرصت مثبت برای توانمند سازی انسانها در سخاوت و بخشندگی است.

  پاکسازی نفس

مهار هوای نفس  و رهایی از نفس اماره و حرکت در راه تکامل از نفس لوامه به نفس مطمئنه لوازم و راهکارهای فراوانی دارد و یکی از آنها، صله رحم است.

  افزایش روزی و رشد ثروت

در همه مردم، گرایش وعلاقه به رزق و روزی فراوان وجود دارد. تقاضای افزایش روزی ، درون نیایشها و درخواستهای انسانها از خدای خویش ، نهفته است و یکی از محورهای اساسی توسلهای عموم انسانهاست. باید عوامل توسعه رزق را شناخت و از آنها بهره برد. صله رحم از اسباب افزایش رزق است.

برگزیدگان خدا و اهل بیت(ع) پیوند و ارتباط علت و معلولی میان صله رحم  و توسعه رزق را به مشتاقان رزق و روزی فراوان آموزش داده اند. بنابراین از رازهای برنامه جامع برای افزایش زیادی رزق همین صله رحم در معاشرتها و روابط اجتماعی خانوادگی است.

در این هر دو حدیث تأثیر و تأثر صله رحم و امکانات مالی انسان تبیین می‌گردد. «تزید فی الرزق» و «تنمی الاموال» در دو حدیث همین حقیقت را نشان می‌دهد. رویش مال و ثروت و نمو آن و زیادی رزق هر دو بیانگر نقش زیبای اقتصادی صله رحم است. صله رحم روزی را زیاد و مال را رشد و نمو می‌دهد و بابرکت می‌گرداند.

  تأخیر اجل و افزایش عمر

درخواست طول عمر و به عقب افتادن مرگ و تأخیر در اجل از درخواستهای عمومی بشر است و صله رحم از عوامل عقب انداختن اجل الهی است. امام محمدباقر(ع) این سنت و قانون الهی را در آثار صله رحم ذکر کرده اند. امام پنجم(ع) «تنسئی فی الاجل» را در پایان هر دو حدیث در فهرست آثار صله رحم بیان نموده اند.

«انساء» به معنای به عقب انداختن و به تأخیر انداختن است و به حکم این دو حدیث، صله رحم اجل را تغییر می‌دهد و آرزوی بزرگ عموم انسانها در طول عمر را برآورده می‌نماید.

  تزکیه اعمال

 تزکیه رویش صحیح در راستای وضع مطلوب شرعی و عقلی است و هر عملی دارای وضع مطلوب الهی است. قرار گرفتن همه اعمال در یک چنین جایگاهی هدف و فلسفه خلقت انسانهاست. به حکم این حدیث، صله رحم یکی  از راهبرد های تزکیه اعمال افراد در زندگی فردی و خانوادگی و معاشرت های اجتماعی است.

  دفع بلوا

«بلوی» مصیبت و حادثه ناگوار و غم و غصه و آزمایش است. صله رحم در این عرصه نیز نقش اساسی دارد. دفع بلا از آثار صله رحم است. حوادث ناگوار و رخدادهای بد و زشت و اندوه و رنجها با صله رحم دفع می‌گردد.

  آسان شدن حساب

محاسبه اعمال همه انسانها در آینده در برزخ و قیامت انجام خواهد شد. حاکمیت فضل الهی به جای عدل الهی در محاسبه اعمال انسانها در نیایشهای مؤمنان و درخواستهای آنان از خدای سبحان وجود دارد. حسابرسی سخت و حسابرسی آسان دو نوع از حسابرسی است. با صله رحم، حسابرسی آسان می‌گردد و امام معصوم(ع) و برگزیده خدا این حقیقت ابدی را گزارش کرده اند. صله رحم اثری بزرگ در سرنوشت هر انسانی دارد که با حسابرسی آسان در آخرت از عذاب جهنم نجات می‌یابد و رستگار می‌گردد و وارد بهشت می‌شود.

  نتایج و پیامها

با درنگ و تأمل در آن چه تنها در همین دو حدیث از امام باقر(ع) در فصل آثار و منافع صله رحم بیان شده است، نقش بسیار مهم و سرنوشت ساز این اصل بزرگ اخلاقی آشکار می‌گردد. آگاهی از این آثار و درک و فهم آنها باعث احیای صله رحم می‌گردد و افراد و جامعه به سعادت می‌رسند. با تأسف بسیار، وضعیت موجود صله رحم در جامعه اسلامی با وضعیت مطلوب آن فاصله زیاد دارد.

باید مبلغان دلسوز و واعظان با اخلاص و نهادهای فرهنگی و رسانه های گروهی در طریق آموزش چیستی، چرایی و چگونگی صله رحم به عموم مردم گام بردارند تا صله رحم از مهجوریت خارج گردد.

در آسیب شناسی وضعیت اخلاقی و فرهنگی فرد و جامعه از منظر سبک زندگی اسلامی یکی از آسیبهای جدی و خطرهای بزرگ ، گسست خانوادگی  و جدایی و بی خبری فامیل از وضع افراد درون آن است.

صله رحم عامل زیارت فامیل و رفت آمد و آگاهی از نیازها و توانایی های یکدیگر و تعامل و تعاون آنان با هم ، در جهت بهبود وضعیت تمام اعضای فامیل است.

بسیاری از خطرات فرهنگی و اقتصادی خانوادگی از قبیل طلاق و اعتیاد و افسردگی و ناامیدی و گمراهی و خودکشی و... از غفلت و فراموشی صله رحم و پای بند نبودن به آن پدید می‌آید.

بررسی و تحلیل فهرست آثار و منافع صله رحم که در این دو حدیث امام باقر(ع) ذکر شده است جایگاه بلند این صفت زیبای اخلاقی در مکارم اخلاقی را نشان می‌دهد. هر بشر منفعت طلب و نتیجه گرا با درک و فهم این نتایج شگفت انگیز صله رحم، برای دسترسی به آثار آن به صله رحم روی می‌آورد. این آثار در حقیقت مشوقهای بشریت در آراستگی به صله رحم نیز هست.