پروفسور محمدحسن گنجی مرد علمی هواشناسی سال ۲۰۰۲ جهان و پدر علم جغرافیای نوین ایران، چهار سال پیش درچنین روزهایی از جمع ما رفت وایران اسلامی به ویژه استان خراسان جنوبی بهارستان علم وادب را عزادار کرد .
دکتر محمدحسن گنجی، در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی در مدرسهٔ شوکتیهٔ بیرجند، وارد دارالمعلمین عالی تهران شد و در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا به دریافت درجهٔ کارشناسی نائل گردید. سپس به‌عنوان دانشجوی برگزیده به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۳۱۷، لیسانس تخصصی خود را در جغرافیا اخذ کرد.
وی بار دیگر، در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم ایالات متحدهٔ آمریکا شد و دکتری خود را در رشتهٔ جغرافیا، از دانشگاه کلارک دریافت کرد.
دکتر گنجی، پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و با درجهٔ استادی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته گردید. بااین‌حال، وی هیچ‌گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ همکاری خود را با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. وی از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مشاور رئیس دانشکدهٔ علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت.
وی، علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، پیش از انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقهٔ آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیتهٔ اجرایی سازمان هواشناسی جهان بود.
دکتر گنجی از دوران تحصیل در مقطع ابتدایی و متوسطهٔ خود چنین به یاد می‌آورَد: «در ایام تعطیل (تابستان) بسیاری از ما را به یادگیری حرفه‌های سنتی وامی‌داشتند و دانش‌آموزانی که پدرانِ با حرفه‌های بازاری اشتغال داشتند، در خلال تحصیل به پدر خود کمک می‌کردند. در زمان تحصیلات ابتدایی من، پیش‌آهنگی در مدارس متداول شده‌بود و بسیاری از حرفه‌ها را از طریق پیش‌آهنگ به ما یاد می‌دادند.»
دکتر گنجی، در ضمن تحصیل در انگلستان، چندین مسافرت علمی همراه گروه‌های دانشگاهی به نواحی داخلی انگلستان و اسکاتلند و همچنین به شبه‌جزیرهٔ ایبری (اسپانیا و پرتغال) و اسکاندیناوی (دانمارک، سوئد و فنلاند) و ممالک دیگرِ اروپایی انجام داد.
دکتر گنجی، پس از اخذ درجهٔ لیسانس از انگلستان (در سال ۱۳۱۷)، به ایران بازگشت و به مدت ۱۴ سال با سمت دبیری در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت.
همچنین وی پس از اخذ مدرک دکتری در سال ۱۳۳۴ از آمریکا، به ایران بازگشت و پس از طی ۵ سال دورهٔ دانشیاری، در سال ۱۳۳۹ به‌عنوان استادی پاره‌وقت (با رتبهٔ ۱۰) دانشگاه تهران ارتقا یافت و متصدی کرسی جغرافیای انسانی شد.
در مهرماه ۱۳۴۷ خدمت تمام‌وقت دانشگاه را پذیرفت و از سال ۱۳۴۸ در سمت استاد و مدیر گروه آموزشی جغرافیا در دانشگاه انجام وظیفه کرد.
گنجی، پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود، یعنی بیرجند، در مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران آمد تا حقوق بخوانَد؛ ولی در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسهٔ عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستند، و چون زبان فرانسوی نمی‌دانست، به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن زمان بود.
دارالمعلمین عالی، که در ۱۳۰۷ بنیان‌گذاری شده‌بود، دو گروه «فلسفه و ادبیات» و «تاریخ و جغرافیا» داشت. گنجی در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا نام‌نویسی کرد و پس از سه سال، در ۱۳۱۲ لیسانس آن رشته را دریافت کرد. از آنجا که گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده‌بود، در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر، که ۲۰ نفر از آنان از دانش‌آموختگان دانشسرای عالی بودند، به فرانسه فرستاده شد.
چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازه‌ای با زبان انگلیسی آشنا شده‌بود، او را با ۱۲ نفر دیگر از دانشجویان، که به زبان انگلیسی آشنایی داشتند، پس از چند روز ماندن در پاریس، به لندن فرستادند. در آن روزها معمول بود که دانشجویان فرستاده‌شده به انگلستان را برای یک سال به زندگی در یک خانوادهٔ انگلیسی وامی‌داشتند تا زبان و آداب انگلیسی را فراگیرند. اما چون گنجی زبان انگلیسی را به اندازهٔ نیاز می‌دانست، او را بی‌درنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه ویکتوریا در منچستر معرفی کردند که در آن زمان یکی از پنج دانشگاه معتبر، پس از آکسفورد و کمبریج، به شمار می‌آمد.
در سال دوم ماندن در انگلستان بود که پس از یک سال مطالعه و بررسی رشته‌های گوناگون، تصمیم گرفت که در زمینهٔ جغرافیا کار کند، و از آن زمان تاریخ برای او در درجهٔ دوم اهمیت قرار گرفت. او در آن سال در گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر نام‌نویسی کرد و پس از چهار سال توانست لیسانس تخصصی و ممتاز در جغرافیا را به دست آورَد، که برابر کارشناسی ارشد به شمار می‌آید.
او دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به‌ویژه هواشناسی، دو رویداد خشکسالی و سیلی می‌داند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث آسیب زیادی به روستاییان شده‌بود.
همچنین، در روزگاری که در خارج تحصیل می‌کرد، بحث‌های داغی پیرامون نظریهٔ تکامل در جریان بود و از آنجا که بارها شنیده‌بود که پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جانداران دارد، به موضوع‌های مربوط به آب و هوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرده‌بود.
گنجی در مهرماه ۱۳۱۷ به ایران بازگشت و با عنوان دبیر (امروزه در رتبه‌بندی علمی دانشگاهی به آن مربی می‌گویند) در دانشکدهٔ ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. دورهٔ خدمت دبیری او ۱۴ سال به طول انجامید، و چون با مقررات آن روز هرگز نمی‌توانست بدون درجهٔ دکتری، استاد دانشگاه شود، با استفاده از فرصت مطالعاتی، در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفت.
او پس از دو سال تحصیل در دانشگاه کلارک (در شهر ورستر ایالت ماساچوست) درجهٔ دکتری در جغرافیا را به دست آورد.
دکتر گنجی، در کنار تدریس و تحقیق، در بسیاری از مؤسسات دولتی و خصوصی، که با زمینه‌های جغرافیایی ارتباط داشته‌اند در مراحل برنامه‌ریزی و همچنین در دوران‌های اجرایی مشارکت داشته‌است.
دکتر گنجی، در سال ۱۳۵۴، به‌عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران انتخاب شد. وی در بیست‌ونهمین کنگرهٔ اتحادیهٔ بین‌المللی جغرافیایی در کرهٔ جنوبی در سال ۲۰۰۰ میلادی به‌عنوان یکی از ۱۵ جغرافی‌دان برجستهٔ جهان شناخته شد و سازمان هواشناسی جهانی، جایزهٔ علمی سال ۲۰۰۱ خود را به وی اعطا کرد.
وی همچنین نشان درجه سه در خدمات دولتی را دریافت کرده‌است. دکتر گنجی، از اوایل انقلاب تا پایان عمر، بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره‌های ماندگار، انجمن‌های علمی جغرافیایی و دانشگاه‌ها دریافت کرده‌است.
وی در کنار فعالیت خود در دانشگاه تهران، از مهرماه ۱۳۳۵ تا مهرماه ۱۳۴۷ ریاست ادارهٔ کل هواشناسی ایران را نیز برعهده داشت. وی در این مدت، نمایندهٔ ثابت دولت ایران در سازمان جهانی هواشناسی بود. او به مدت ۵ سال ریاست هواشناسی منطقهٔ آسیا و عضویت کمیتهٔ اجرایی سازمان یادشده را نیز برعهده داشت.
دکتر گنجی از اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۲ تا مهرماه ۱۳۴۷ معاونت پارلمانی وزارت راه، و در زمان ریاست دانشگاهیِ پروفسور رضا، از سال ۱۳۴۷، به مدت یک سال سمت معاونت اداری و مالی دانشگاه تهران را عهده‌دار شد. آنگاه، پس از چندی، مشاور دانشگاه گردید و سپس از خردادماه ۱۳۵۳ عهده‌دار ریاست دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی گردید و تا پایان خدمت ۳۷سالهٔ دانشگاهیِ خود در این سمت باقی بود.
وی در بهمن‌ماه ۱۳۵۴ به افتخار بازنشستگی نائل آمد و از مهرماه ۱۳۵۴ تا پایان سال ۱۳۵۷ ریاست مؤسسهٔ آموزش عالی امیر شوکت‌الملک علم بیرجند را برعهده داشت.
وی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ مشاور رئیس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح بود؛ و از سال ۱۳۷۳ نیز، با سمت مشاور دانشکدهٔ علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، در طراحی و اجرای برنامه‌ها مشارکت داشته‌است.
همچنین، از سال ۱۳۶۵، عضویت بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت) را دارا بوده و با بیشتر دانشگاه‌های تهران، به‌ویژه دانشگاه تربیت مدرس، همکاری داشته و در دوره‌های دکتری جغرافیا تدریس کرده‌است.
وی همچنین عضویت کمیتهٔ رهبری اطلس اقلیمی ایران را در سازمان هواشناسی ایران برعهده داشته‌است.
دکتر گنجی، حدود ۱۰ درس جدید و گوناگون را به‌تدریج وارد برنامهٔ رشتهٔ جغرافیا نمود و همه را شخصاً به‌تناوب در سال‌های تحصیلی مختلف تدریس کرد. از آثار وی می‌توان به ۱ جزوهٔ درسی، ۱۶ اثر تألیفی، ۶ نقد کتاب، ۱۲ مقدمهٔ کتاب، ۸۰ مقالهٔ علمی، ۱۹ سخنرانی و ۱۴ مقاله به زبان انگلیسی اشاره کرد.
پروفسور گنجی نیز بنیان‌گذار دانشگاه بیرجند است.
پروفسور محمدحسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ براثر زمین‌خوردن در منزل شخصی خود دچار خونریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران منتقل شد و تحت عمل جراحی قرار گرفت که درنهایت درگذشت.
پیکر او، پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران، جهت خاکسپاری به زادگاهش، شهر بیرجند، منتقل شد و در تاریخ ۲ مردادماه ۱۳۹۱ در محل بوستان دکتر محمدحسن گنجی در خیابان توحید، چهره در نقاب خاک کشید
نظر شما