این سنت‌ها البته بخشی از دین و فرائض دینی نیستند، اما نقش مهمی در فعالیت‌های مذهبی ایفا می‌کنند؛ به عنوان مثال بسیاری از آنچه را که در اموری مانند عزاداری یا جشن‌های مذهبی می‌بینیم، به مرور زمان و بر مبنای علایق و عادات مردم یک ناحیه شکل گرفته و چون مغایرتی با اصل فعالیت دینی نداشته، باقی مانده و پایدار شده ‌است. این بار می‌خواهیم با هم به یک قرن پیش برویم و درباره یکی دو سنت فراموش شده دیگر بنویسیم؛ سنت‌هایی که به مرور زمان از یادها رفتند و جز روایتی از آن‌ها در متون تاریخی باقی نمانده ‌است.
«تپه‌سلام» و سنت «سلام دسته‌جمعی»
همان ‌طور که یک بار به تفصیل خدمتتان عرض کردیم، تمام تپه‌های بلندی را که در اطراف مشهد، مشرف به حرم رضوی بودند، «تپه‌سلام» می‌نامیدند؛ با این حال این نام تنها روی یکی از این تپه‌ها که بیش از دیگران محل تردد زائران بوده‌ است، باقی ماند. تپه‌سلام‌ها معمولاً مکان برگزاری یا آغاز برخی مراسم، آداب و رسوم وابسته به زیارت بوده‌اند. یکی از این آداب، سلام دسته‌جمعی بود؛ سلام دسته‌جمعی معمولاً با حضور همه زائران یک کاروان انجام می‌شد.

این زائران لزوماً از یک شهر و دیار نبودند و فقط پیوستگیشان به یک کاروان هنگام رسیدن به تپه‌سلام، موجب کنار هم قرار گرفتن آن‌ها می‌شد. معمولاً یک روحانی یا در نبود او قافله‌سالار، مسئولیت برگزاری سنت سلام دسته‌جمعی را بر عهده داشت. افراد کاروان در کنار یکدیگر، رو به سوی مشهد مقدس قرار می‌گرفتند و با رؤیت گنبد طلای حرم ثامن‌الحجج(ع) در حالی که حوائج خود را در نظر می‌آوردند، همنوا با روحانی یا قافله‌سالار، صلوات خاصه یا فرازهایی از زیارت‌نامه امام رضا(ع) را می‌خواندند. برگزاری این برنامه در بیش از یک قرن پیش برای هر کاروانی، از اوجب واجبات بود؛ آن ‌گونه که بخشی از عیار شناخت کیفیت کاروان، اجرای خوب و کامل همین برنامه محسوب می‌شد و به قول امروزی‌ها برگزاری پرشور «سلام دسته‌جمعی» یک اولویت مهم در انتخاب کاروان‌ها از سوی زائران برای حرکت به سمت مشهدالرضا(ع) بود. 
«سنگ‌چینی» برای عرض ارادت
مراسم سلام دسته‌جمعی معمولاً مقدمه و مؤخره مفصلی داشت؛ دادن صدقه و البته پذیرایی از زائران به میمنت و مبارکی رؤیت گنبد طلا، بخشی از فعالیت‌های کاروان را پیش و پس از مراسم تشکیل می‌داد. حتی برخی کاروان‌ها بنا بر سنت قدیمی منطقه‌ای که از آنجا می‌آمدند، به پخت نذری مشغول می‌شدند و آن را بین حاضران توزیع می‌کردند. یک جهانگرد اروپایی، پخت نذری در تپه‌سلام را شبیه «جشنواره طبخ غذا» دانسته ‌است که در آن می‌شد انواع و اقسام غذاهای محلی رایج در مناطق مختلف ایران را دید. با این حال یکی از مهم‌ترین بخش‌های مراسم سلام دسته‌جمعی، سنت قدیمی «سنگ‌چینی» بود.

هنری دالمانی، جهانگرد فرانسوی که اواخر قرن نوزدهم میلادی گذرش به شهر مشهد افتاده و این آداب و رسوم را از نزدیک مشاهده کرده ‌است، می‌نویسد: «همین ‌که به بالای تپه [سلام] رسیدیم، تمام زوّاری که چند روز با ما راه می‌پیمودند، سر تعظیم به طرف شهر فرود آوردند و بعد، چند سنگی را به علامت رؤیت گنبد آستانه روی هم گذارده، هرم کوچکی تشکیل دادند». سنگ‌چینی ظاهراً به عنوان یادبود و به شکرانه رؤیت گنبد طلا انجام می‌شد و ارتفاعی حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر داشت. با این حال، ساخت آن صرفاً برای یادبود نبود؛ برخی از زائران آن را به نیت نذری که داشتند می‌چیدند؛ درست مانند سنت‌های قفل ‌زدن یا بستن نخ و پارچه به ضریح که البته توصیه دینی و شرعی ندارد.

با این حال، سنگ‌چین‌های تپه‌سلام به عنوان نماد عرض ارادت و حاجت به ساحت مقدس ثامن‌الحجج(ع) همیشه مورد احترام بود و کسی آن‌ها را خراب نمی‌کرد و آنچه سبب تخریب آن‌ها می‌شد، عموماً حوادث طبیعی بود. در برخی سفرنامه‌های عصر قاجار مانند سفرنامه غلامحسین‌خان افضل‌الملک، اشاراتی به آداب و رسوم مربوط به تپه‌سلام شده و آمده‌ است که زائران پس از رؤیت گنبد طلا و ادای سلام دسته‌جمعی، دقایقی را با خود خلوت می‌کردند و به خواندن زیارت یا اقامه نماز می‌پرداختند؛ احتمال دارد که برنامه مربوط به «سنگ‌چینی» در همین زمان مورد توجه قرار می‌گرفته‌ است. به هر حال این سنت قدیمی نیز به مرور زمان و با تغییر وسایل نقلیه و شکل گرفتن جاده‌های جدید به فراموشی سپرده شد.