در حالی که میانگین سرانه آب مصرفی در جهان ۵۸۰ متر مکعب برای هر نفر در سال می باشد، اما این رقم در ایران هزار و ۳۰۰ مترمکعب گزارش شده است؛ بنابراین اگر با روند فعلی پیش برویم تجربه تنش آبی در سال ۱۴۰۴ در کشور دور از انتظار نیست.

کاهش ۵۰ میلیمتری بارش در سال های اخیر

مسعود تابش؛ رئیس هیئت مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران در خصوص وضعیت ذخایر آب کشور به قدس می گوید: اگر روند منابع آب و بارش هایی که ایجاد کننده منابع آب در کشور هستند را ملاک نظر قرار دهیم متوجه خواهیم شد که از گذشته های دور، متوسط درازمدت بارش سالانه در اقلیم ایران حدود ۲۵۰ میلیمتر در سال بوده در حالی که متوسط دنیا حدود ۷۵۰ تا ۸۰۰ میلیمتر بوده است به این معنا که به طور طبیعی ما یک سوم میانگین جهانی بارش داشته ایم و این نشان می دهد؛ اقیلم ایران، اقلیمی خشک و نیمه خشک است.

وی می افزاید: طی دو دهه اخیر به دلیل افزایش دمای زمین و پیامدهایی که بر میزان و شدت بارش ها داشته است، اگر چند سال ترسالی را از آن کم کنیم، میانگین بارش سالانه ما از ۲۵۰ میلیمتر یک روند کاهشی داشته؛ در حالی که بین نواحی مختلف جغرافیایی کشور تفاوت چشمگیری وجود داشته است، به طوری که در بندر انزلی به طور متوسط ۲ هزار میلیمتر در سال بارندگی اما در فلات مرکزی و یزد به طور متوسط ۳۰ میلیمتر در سال بارش داریم؛ یعنی در بندر انزلی هشت برابر و در یزد یک هشتم متوسط سالانه بارش داریم.

این استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران با اشاره به اینکه ۲۵۰ میلیمتر بارش در سال معادل ۴۰۰ میلیارد مکعب آب است که به لحاظ قابلیت دسترسی فقط حدود ۱۳۰ میلیارد آن قابل استفاده است و جزو منابع آب تجدید پذیر محسوب می شود، اضافه می کند: البته در شرایط مختلفی که طی سال های متعدد اتفاق افتاده در برخی مواقع این عدد به کمتر از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب رسیده و این یکسان نبودن میزان بارش در مناطق مختلف جغرافیایی یکی از ویژگی های ایران به لحاظ منابع آبی است.

۴۰۰ دشت ممنوعه

تابش ادامه می دهد: منابع آبی به دو قسمت تقسیم می شوند؛ بخشی از بارندگی به صورت روان آب در رودخانه ها جریان می یابد که در نهایت به تالاب ها یا دریا می ریزد و بخشی از آن به سطح زمین نفوذ می کند و به سفره آب زیر زمینی می رسد که ما با تمهیداتی مثل زدن چاه از این آب زیر زمینی استفاده می کنیم. این در حالی است که نوسانات اقلیمی و آب وهوایی طی سال های گذشته موجب کاهش بارش و ایجاد خشکسالی در مناطق مختلف کشور و همچنین کاهش مقدار آب در رودخانه در نقاط مختلف شده است و در مناطقی مثل زاینده رود شاهد خشک شدن رودخانه ها بوده ایم و موجب شده است نیاز مردمی که در اطراف این رودخانه ها از منابع آب سطحی استفاده می کردند، تامین نشود و به منابع آب زیر زمینی روی آورده اند. متاسفانه منابع آب زیر زمینی قابل مشاهده نیست مردم آن را اقیانوسی عظیم در زیر پای خود فرض می کنند و این تصور غلط سبب شده میزان برداشت آب زیر زمینی از حد مجاز خود تجاوز کند و این موجب شده است شاهد افت بیشتر تراز آب های زیر زمینی در هر سال نسبت به سال قبل باشیم. به همین دلیل از حدود ۶۰۰ دشتی که در کشور داریم، بیش از ۴۰۰ دشت از سوی وزارت نیرو به عنوان دشت ممنوعه اعلام شده و این ناترازی نیز معضل دیگری را موجب شده است. به طوری که اکنون بیش از ۱۲۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیر زمینی اضافه برداشت داریم که این اضافه برداشت موجب مشکلات متعدد دیگری از جمله فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور بویژه اصفهان، جنوب تهران و تعداد دیگری از کلانشهرهای پرجمعیت کشور شده و با سرعت بالایی رو به گسترش است که اگر مردم از خواب غفلت بیدار نشوند و مسئولان تمهیدات لازم برای پیشگیری از این مهم را نیندیشند در آینده نزدیک با وقایع ناگوار بی شماری مواجه خواهیم شد. ضمن آنکه برداشت بی رویه آب از سفره های زیر زمینی در حاشیه دریاها و دریاچه ها نظیر اطراف دریاچه ارومیه موجب شور شدن آب های زیر زمینی، کاهش کیفیت آب و غیر قابل مصرف شدن آن ها شده است.بنابراین مردم و مسئولان باید این واقعیت را بپذیرند که اقلیم ایران خشک و نیمه خشک  است و منابع آب کشور بسیار محدود می باشد و منابع آب زیر زمینی نهاده ای نامحدود نیست، ضمن آنکه همین منابع محدود نیز با گرمایش جهانی در حال کاهش است و در واقع برای جبران منابع آب در کشور هیچ راه حل دائم و پایداری به جز مدیریت تقاضا و مصرف وجود ندارد.

عبور از خط قرمز تنش آبی 

به گفته رئیس هیئت مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران براساس آمارها ما از بیش از  ۸۰ درصد منابع آبی کشور برای استفاده از آب شرب، کشاورزی و صنعت استفاده می کنیم در حالی که استانداردهای جهانی و سازمان های بین المللی به همه کشورها توصیه کرده اند؛«در مصرف منابع آب باید حداکثر برای استفاده از ۲۰ درصد کل منابع آبی برنامه ریزی کرد و در شرایط خاص می توان حداکثر تا ۴۰ درصد منابع آبی را مورد مصرف قرار داد. اما اگر مصرف منابع آبی از  ۴۰ درصد به ۶۰ درصد برسد، بحران آب و اگر از آن عبور کند تنش آبی به وجود می آید». این درحالی است که ما با برداشت بیش از۲ برابر استانداردهای جهانی از منابع آبی کشور، از خط قرمز تنش آبی عبور کرده ایم و این مسئله بسیار مهمی است که باید مسئولان به آن توجه داشته باشد و با یک برنامه ریزی دقیق و زمانبندی مشخص و با کمک مردم بهره‌وری از آب را افزایش و میزان مصرف آب را کاهش دهند تا در بلند مدت شاهد بقا و استمرار حیات در کشور باشیم. درغیر این صورت در آینده نزدیک در پی تشدید بحران آب در استان های مختلف، شاهد جابجایی بزرگ جمعیتی خواهیم بود. به این معنا که مردم از مناطق خشک و کویری کشور به مناطق شمالی و یا غربی کوچ خواهند کرد که این مسئله به لحاظ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و حتی امنیتی مشکلات متعددی را به کشور تحمیل خواهد کرد و از هم اکنون ضرورت دارد تا فرصت باقی است از وقوع آن پیشگیری کنیم. 

این استاد دانشگاه می افزاید: بهره وری آبی مهمترین مقوله در اتلاف آب است. یعنی باید مقدار متداول مصرف آب در بخش کشاورزی، صنعت، بخش شهری و مصرف خانگی کشورمان را با مصرف معمول در دنیا مقایسه و تفاوت میزان مصرف خود را با آن ها بررسی کنیم. برای مثال بدانیم در بخش کشاورزی به ازای یک کیلوگرم محصولی که تولید می شود چه مقدار آب مصرف می کنیم و این مقدار با میزان متداول دیگر کشورها چه تفاوتی دارد؟ طبق آمار میزان مصرف آب کشور در بخش کشاورزی ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی، ۳ درصد در بخش صنعت و ۶درصد در بخش شهری مصرف می شود و حدود یک درصد نیز مربوط به محیط زیست می شود که بخش قابل توجهی از هدر رفت آب در بخش کشاورزی و در بخش خانگی (آب شرب) است.

به گفته تابش اگر بخواهیم به "هدر رفت آب " توجه کنیم، این مهم را می توان از جنبه های مختلف مورد توجه قرار داد. در بخش شهری یا آب شرب طبق آمار سال ۱۴۰۰، میزان "آب بدون درآمد" ۵/۳۱ درصد برآورد شده که شامل هدررفت ظاهری (به دلیل برداشت های غیرمجاز از شبکه آب رسانی، خطاهای ابزار اندازه گیری) و همچنین هدررفت واقعی (به صورت نشت از سامانه به دلیل فرسودگی تأسیسات آب و حوادث ایجاد شده) است. در حالی که میانگین آب بدون درآمد در کشورهای پیشرفته در حد نصف تا یک سوم این عدد است.

کاشت محصولاتی که صرفه اقتصادی ندارد

وی ادامه می دهد: در بخش کشاورزی باید مقدار آب مصرفی به ازای هر واحد محصولی که تولید می شود با مقادیر متداول دنیا بررسی شود. متاسفانه پژوهش های انجام شده نشان می دهد بخش کشاورزی و تولید ما با بهره وری بسیار پایین کار می کنند و کسی مازاد مصرف آب را حسابرسی نمی کند و سوال نمی کند چرا به ازای این واحد تولید محصول، این مقدار آب مصرف کرده اید. به عنوان نمونه در این بخش به ازای هر یک متر مکعب آبی که مصرف می شود به طور متوسط حدود ۸۰۰ گرم محصول تولید می شود، در حالی که در دنیا حدود ۵/۲ کیلوگرم است و این نشان می دهد در ایران آب به صورت غیر بهره ورانه اسراف می شود. ضمن آنکه ضرورت دارد محصولاتی متناسب با اقلیم و منابع آب کشور گشت شود و مصرف آب برای کشت آن ها مقرون به صرفه باشد. یعنی محصولاتی که تولید آن ها نیازمند مصرف آب زیادی است بهتر است از طریق واردات تامین شود. متاسفانه در حال حاضر با تولید محصولاتی مثل هندوانه در برخی از مناطق کشور و صادرات آن به سایر کشورها به نوعی ما صادر کننده آب محسوب می شویم که به هیچ عنوان صرفه اقتصادی ندارد.

رئیس هیئت مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران با تاکید بر اینکه منابع آب کشور ثابت و رو به کاهش است، اضافه می کند: بخش کشاورزی یکی از پرمصرف ترین بخش های اتلاف آب است و باید برنامه ریزی شود که چگونه می توان با بازچرخانی آب مصرف آب را کاهش دهیم و ارتقای بهره وری آبی را داشته باشیم. ضمن آنکه نباید به هیچ عنوان سراغ بارگذاری جدید برویم. به این معنا که استفاده از شیوه های نوین کشاورزی برای کاهش مصرف آب نباید موجب افزایش سطح زیر کشت شود. چرا که ما باید به دنبال کاهش مصرف منابع آبی باشیم و با استفاده از روش های پیشگیری از هدرفت آب در بخش های مختلف اعم از خانگی، صنعت وبه طور ویژه کشاورزی بتوانیم در مصرف آن صرفه جویی کنیم و ذخیره سازی آب را افزایش دهیم. 

سفره خالی آب های زیر زمینی

وی در پاسخ به این پرسش که آیا روش هایی مثل آبخیزداری می تواند موجب بهبود وضعیت منابع آب کشور شود، می گوید: آبخیزداری یک راه حل منحصر به فرد نیست که بگوییم با استفاده از آن می توان منابع آب کشور را نجات داد. آبخیزداری معمولاً در حوزه بالا دست و مناطقی که بارندگی اتفاق می افتد و روان آب ایجاد می شود اثربخش است. بنابراین برای بهبود وضعیت منابع آب مجموعه ای از راه حل ها وجود دارد که با استفاده از هر یک از این راه حل ها در جای مناسب خود می توان منابع آبی کشور را به صورت جامع و یکپارچه مدیریت کرد.

تابش با بیان اینکه هر سال پیش از شروع تابستان مسئولان هشدارهای متعددی برای کاهش مصرف آب به مردم می دهند، اظهار می دارد: درحالی که صرفه جویی در مصرف آب کافی نیست و ضرورت دارد، مسئولان با سیاستگذاری های خود به سوی بهبود اوضاع گام بردارند. در حال حاضر ما در سفره های آب زیر زمینی بیش از ۱۲۰ میلیارد متر مکعب کسری آب داریم، اما متاسفانه هرگاه مسئولان می خواهند برای رفع کمبود آب در مناطق مختلف کشور چاره اندیشی کنند دوباره به سراغ سفره های آب زیر زمینی رفته و از اعماق زمین آب را برداشت می کنند که این نحوه مدیریت غلط است و مسئولان باید در یک برنامه جامع با همکاری مردم این مهم را مدیریت کنند.

خبرنگار: اعظم طیرانی