گاهی برای تحقق هدف اصلاح و بازپروی مجرم، بخشش از مجازات موثر تر است؛ چرا که ممکن است شخص با پی بردن به خطای خود، در صدد جبران آن براید. لذا عفو مجرمین به عنوان یک اقدام از سوی نهاد های حکومتی اعم از نهاد رهبری و مجلس در قانون مورد پیش بینی قرار گرفته و در خصوص جرایمی است که شاکی خصوصی وجود نداشته یا شاکی از شکایت خود صرف نظر کند. به طور کلی عفو دارای دو قسم عمومی و خصوصی است و هر کدام دارای شرایط و آثار متفاوتی است که در ادامه بررسی می شود.

آیا عفو همان گذشت شاکی خصوصی است ؟

عفو با گذشت شاکی خصوصی متفاوت است؛ زیرا هر جرمی دارای دو جنبه خصوصی و عمومی است. جنبه خصوصی جرم به این معنا است که فقط به شاکی یا متضرر آسیب وارده شده و بخشیده شدن مجرم از جنبه خصوصی جرم، همان گذشت شاکی می باشد. این در حالی است که در جنبه عمومی جرم، یک جامعه از عمل مجرمانه شخص تحت تاثیر قرار می گیرد و بخشیده شدن او از جنبه عمومی آن، عفو نامیده می شود. عفو شامل جرایمی بوده که شاکی خصوصی نداشته و شامل تمام جرایم نمی شود. همچنین می تواند به دو صورت خصوصی یا عمومی اعمال شود.

چه جرائمی مورد عفو قرار می گیرند؟

امکان اعطای عفو عمومی یا خصوصی فقط شامل مجازات جرائم تعزیری و بازدارنده است. البته مجازات برخی از جرائم حدی نیز تحت شرایط خاصی می‌تواند مشمول عفو قرار گیرد. اما در خصوص دیه و قصاص به دلیل آنکه حق الناس تلقی می شوند، از شمول عفو مستثنی هستند؛ زیرا گذشت و عفو محکومین نباید تأثیری در حقوق زیان‌دیدگان از جرم داشته‌باشد و بزهکارانی که مشمول عفو قرار می‌گیرند، هم‌چنان باید خسارات وارده به زیان‌دیدگان را پرداخت نمایند.

عفو خصوصی    

ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی در خصوص عفو خصوصی بیان می کند: "عفو یا تخفیف مجازات محکومان، در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه با مقام رهبری است." بنابراین در عفو خصوصی با موافقت رهبری تمام یا قسمتی از مجازات محکومان بخشیده یا به مجازات خفیف تر تبدیل می شود. علاوه بر آن تنها شامل حال کسانی است که محکومیت آن ها قطعی شده باشد و شکایت آن ها در حال رسیدگی نباشد. همچنین تنها مجازات های تعذیری را در بر میگیرد و شامل قصاص و دیه که حق شخصی افراد بوده نمی شود.

شرایط عفو برای مجازات های حدی

طبق ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی در خصوص جرایم حدی، وجود شرایطی می تواند مجرم را مورد عفو قرار دهد. در جرایم حدی به جز حد قذف و حد محاربه، اگر متهم قبل از اثبات جرم توبه کند و ندامت آن برای قاضی احراز شود، حد از وی ساقط می گردد.

به غیر از حد قذف ، سایر جرائم اگر با اقرار ثابت شده باشند، در صورت توبه و احراز آن برای قاضی می تواند مشمول عنوان عفو قرار گیرند.

عفو عمومی

بر اساس ماده ۹۷ قانون مجازات اسلامی "عفو عمومی به موجب قانون در جرائم موجب تعزیر اعطاء می‌شود، تعقیب و دادرسی را موقوف می‌کند. در صورت صدور حکم محکومیت، اجرای مجازات موقوف و آثار محکومیت نیز زائل می‌شود." طبق این تعریف عفو عمومی مربوط به یک جرم خاص می باشد و طبق قانون اعمال می شود. در عفو عمومی همه آثار محکومیت از بین می رود و تاثیری در پرداخت دیه و جبران خسارت ندارد. همچنین به دلیل از بین رفتن رکن قانونی جرم، می تواند شامل حال معاون و شریک جرم نیز قرار بگیرد.

کاربرد عفو عمومی در چه جرایمی می باشد؟

عفو عمومی متعلق به تمام جامعه است؛ لذا معمولا در انقلاب های سیاسی که عده ای زیادی از افراد به دلیل مقاصد و اهداف مشترک سیاسی در آن شرکت می کنند تعلق می گیرد. به عنوان مثال لایحه قانونی رفع آثار محکومیت های سیاسی به شماره ۴۰۸ – ۸/ ۱/ ۱۳۵۸ است که مقرر میدارد محکومیت کلیه کسانی به عنوان اتهام اقدام علیه امنیت کشور و اهانت به مقام سلطنت و ضدیت با سلطنت مشروطه و اتهامات سیاسی دیگر تا تاریخ ۱۶/ ۱۱/ ۵۷ به حکم قطعی شده اند، کان لم یکن تلقی میگردد و کلیه آثار تبعی محکومیت های مزبور موقوف الاجرا خواهد بود.

فائزه مجردیان-خبرنگار تحریریه جوان قدس