اشتباه نکنید! حرفمان مسائلی مانند بلوغ زودرس، کودک همسری و... نیست. قرار است از میانبرهایی حرف بزنیم که اینترنت و جهان مجازی چند سالی است سر راه کودکان قرار داده و گاهی می‌تواند با چند کلیک آن‌ها را به جهان به‌شدت جذاب بزرگسالی پرتاب کند!

نردبان‌های «ماروپله»

تقریباً به همان شیرینی و شوق‌انگیزی نردبان‌های بازی «ماروپلّه»! حتی شیرین‌تر و بدون ‌دردسرِ انداختن تاس و آوردن عدد مورد نیاز، گوشی هوشمند شما و یک کلیک می‌تواند کودکتان را از وسط کودکی‌اش، به دو سه مرحله بالاتر پرتاب کند و درست مثل بازی ماروپله، سرخوشی و شعف این بالا پریدن زودهنگام و باز شدن چشم‌ها به جهانی تازه، پرزرق و برق و سرگیجه‌آور، می‌تواند کودک را از خطر «مار» و مارگزیدگی در انداختن تاس‌های بعدی غافل کند. اینکه بگوییم مشکل، از زمان ورود اینترنت و بعد هم گوشی‌های هوشمند شروع شده، البته حرفی تکراری و بی‌فایده است. انداختن همه گناه‌ها و مسئولیت‌ها هم به گردن فضای مجازی، بی‌فایده‌تر. برای ما پدر و مادرهای ایرانی، مشکل اصلی زمانی آغاز شده یا می‌شود که برای نخستین بار از کودک دلبندتان می‌شنوید که: بابا... مامان... گوشیتو می‌دی... می‌شه چند دقیقه با گوشیت بازی کنم؟ «مجله مهر» در این باره نوشت: «ماجرا از کجا شروع شد؟ شاید از وقتی که پدر و مادرها برای آرام کردن فرزندشان، گوشی‌هایشان را به دست آن‌ها دادند. شاید از وقتی که فهمیدیم کودکان دیگر برای بازی کردن نیازی به حیاط ندارند، چون می‌توانند ساعت‌ها غرق در دنیای دیجیتال باشند. اما این دنیای پر زرق و برق، همیشه هم امن نیست. کودکانی که زودتر از موعد، به فضای مجازی پا می‌گذارند، چه آسیب‌هایی می‌بینند؟ دنیای اینترنت با آن‌ها چه می‌کند؟ ورود زودهنگام کودکان به فضای مجازی، آن هم بدون نظارت کافی، مانند پرتاب شدن به اقیانوسی بی‌انتهاست که در آن، امواج توفانی و ناشناخته‌های زیادی انتظارشان را می‌کشد. از اعتیاد به بازی‌های برخط گرفته تا مواجهه با محتوای نامناسب، از خطرات امنیتی گرفته تا افت تحصیلی، این کودکان پیش از آنکه فرصت بلوغ فکری داشته باشند، درگیر چالش‌هایی می‌شوند که هنوز برای رویارویی با آن‌ها آماده نیستند».

دقیقه‌ها و ساعت‌ها

«فقط چند دقیقه دیگه!» این را بارها و بارها و پای تبلت و گوشی از کودکتان شنیده‌اید. البته چند دقیقه‌ها اغلب به ساعت‌ و ساعت‌ها تبدیل می‌شوند و این یعنی کودک وابستگی شدیدی به گوشی و جهان مجازی‌اش پیدا کرده است. الگوریتم‌های اینستاگرام، تیک‌تاک، یوتیوب و… جوری طراحی شده‌اند که کاربران را هرچه بیشتر درگیر کنند. محتوای کوتاه و جذاب، حس کنجکاوی و نیاز به تعامل مجازی را در کودکان قلقلک می‌دهد و آن‌ها را در چرخه‌ای از مصرف بی‌پایان اطلاعات گرفتار می‌کند. این گرفتاری و وابستگی سبب می‌شود کودکان کم‌کم از فعالیت‌های فیزیکی، بازی‌های سنتی، روابط اجتماعی واقعی و حتی خواب کافی فاصله بگیرند. تحقیقات نشان داده‌اند کودکانی که وقت زیادی را در دنیای دیجیتال می‌گذرانند دچار کاهش تمرکز، اضطراب و حتی افسردگی می‌شوند. مغز کودک به مرور یاد می‌گیرد لذت‌های سریع را جایگزین فعالیت‌های لذتبخش و منطقی دیگر کند. حالا کتاب خواندن، بازی‌های فکری حتی گفت‌وگو با خانواده، دیگر جذاب نیستند. چون هیچ‌کدام آن‌ها لذت سریع و بی‌وقفه‌ای را که فضای مجازی می‌دهد، ندارند.

اینترنتی که ما می‌شناسیم، بدون نظارت و کنترل، در واقع مرز و حد و حدود چندانی ندارد. گوشی‌ها و تبلت‌ها هم آن‌قدرها هوشمند نیستند که متوجه شوند صاحب انگشت‌هایی که دارد کلیک می‌کند، چندساله است. با یک جست‌وجوی ساده، با یک کلیک اشتباه، کودکان ممکن است وارد دنیایی شوند که هیچ ارتباطی با سن و دنیای کودکانه‌ آن‌ها ندارد. فیلم‌های خشونت‌آمیز، محتوای نامناسب، تبلیغات گمراه‌کننده، چالش‌های خطرناک و… ذهن کودک مانند اسفنجی است که همه‌چیز را جذب می‌کند و آن‌ها نمی‌دانند آنچه می‌بینند واقعی است یا نه. آن‌ها نمی‌دانند بسیاری از تصاویر فضای مجازی، تحریف‌شده، دستکاری‌شده و غیرواقعی‌اند، اما ذهنشان آن را باور می‌کند. همین تصاویر می‌توانند موجب اضطراب و ترس‌های ناگهانی شوند، تصویری غیرواقعی از دنیا و روابط انسانی بسازند و رفتارهای پرخاشگرانه را افزایش دهند.

بعد هم می‌رسیم به خطرات امنیتی که مثل چاه و تا دلتان بخواهد سر راه کاربران حفر شده و بزرگسالان هم از آن در امان نیستند چه برسد به کودکان. مثلاً «سرقت هویت و اطلاعات شخصی». وقتی که کودکان ممکن است به‌راحتی نام مدرسه، شماره تلفن و حتی آدرس خانه و... را در فضای مجازی منتشر کنند سارقان هویت، کارشان آسان‌تر می‌شود.

افراد سودجو برای همه ما در فضای مجازی تله‌گذاری کرده‌اند و معلوم است که کودکان این خطر را درست نمی‌شناسند و بیش از دیگران فریب می‌خورند و گرفتار می‌شوند. مزاحمت‌های اینترنتی هم پدیده‌ای است که کودکان را قربانی قلدری اینترنتی می‌کند و این ماجرا می‌تواند تأثیرات مخربی بر سلامت روان آن‌ها داشته باشد.

کودکیِ از دست رفته

«مجله مهر» می‌نویسد: «یکی از واضح‌ترین تأثیرات استفاده‌ بیش از حد از اینترنت، افت تحصیلی کودکان است. چرا؟ چون ذهن آن‌ها عادت کرده دیگر با چند کلیک پاسخ هر سؤالی را پیدا کند، پس دیگر نیازی به فکر کردن نمی‌بینند». کودکانی که شب‌ها تا دیروقت آنلاین هستند، صبح‌ها بی‌انرژی و خسته‌اند. احتمالاً تکالیفشان را هم انجام نداده‌اند چون دنیای مجازی جذاب‌تر از تکالیف مدرسه است. امروزه والدین زیادی با نگرانی از این موضوع صحبت می‌کنند که فرزندشان دیگر انگیزه‌ای برای درس خواندن ندارد. معلمان هم می‌گویند تمرکز دانش‌آموزان کمتر شده و بسیاری از آن‌ها نمی‌توانند برای مدت طولانی روی یک موضوع بمانند.

شاید متوجه شده باشید که این روزها کودکان و بازی‌های کودکانه در کوچه‌ها کمتر دیده می‌شوند. در برخی مناطق شهر هم که اصلاً دیده نمی‌شوند. این کوچه‌های خلوت و خالی از بازی و هیاهوی کودکانه البته دلایل اجتماعی دیگری هم دارد اما واقعیت این است که بسیاری از پاتوق‌های پر از خنده و بازی کودکانه، تبدیل به دورهمی‌های آنلاین یک تا سه نفره، پای گوشی و تبلت شده‌اند! یعنی امروزه کودکان کمتر با همسالان خود در دنیای واقعی ارتباط برقرار می‌کنند. مهارت‌های گفت‌وگو، تعامل و حل تعارض را به‌موقع و عملی نمی‌آموزند. کودکان امروزی احساس تنهایی بیشتری می‌کنند، حتی اگر همیشه آنلاین باشند. فضای مجازی، تعامل را آسان، اما روابط انسانی را ضعیف‌تر کرده است. بسیاری از خانواده‌ها اذیت می‌شوند که کودکانشان ترجیح می‌دهند وقت خود را در اینترنت بگذرانند تا اینکه با اعضای خانواده صحبت کنند. کودکان امروزی بدون اینکه بدانند، دارند کودکی را از مسیر زندگیشان پاک می‌کنند. آن‌ها نادانسته به «کودکی» و کودکی کردن، شلیک می‌کنند!

اگرچه برای کودکی از دست رفته نوجوانان و جوانان امروزی نشود کاری کرد اما می‌شود برای «کودکی» و کودکانه‌های بچه‌هایی که در فضای مجازی گرفتار شده‌اند، فکری کرد و قدمی برداشت. این مهم نیازمند همراهی و نظارت والدین و جامعه است. سخت به نظر می‌رسد اما من و شما از همین امروز می‌توانیم شروع کنیم. پس: «زمان استفاده از اینترنت را محدود کنید، هر طور هست، محتوای مصرفی کودکان را بررسی کنید و بر آن نظارت داشته باشید. به آن‌ها یاد بدهید که اطلاعات شخصی خود را به اشتراک نگذارند. فرصت‌هایی برای تعامل، دورهمی، همنشینی و... به صورت واقعی ایجاد کنید. ورزش، سینما، تئاتر، دید و بازدید خانوادگی، فعالیت‌های گروهی، مراسم مناسبتی و دینی و... بهانه‌های خوبی برای این مهم هستند». با کودکان درباره خطرهای فضای مجازی صحبت کنید، اما هدفتان ترساندن آن‌ها نباشد بلکه فقط آگاهشان کنید. فضای مجازی دنیایی است که دیگر نمی‌شود آن را نادیده گرفت، اما مهم این است که کودکان پیش از ورود به این دنیا، برای مواجهه و رفتار درست آماده باشند. کمک کنیم فرزندانمان تا وقتی که باید، کودک بمانند و فرصت کودکی کردن را برایشان فراهم کنیم. مراقب باشیم فناوری، جایگزین بازی‌های کودکانه، خنده‌های بی‌دغدغه و تجربیات واقعی زندگی نشود. کودکان هنوز برای بزرگ شدن وقت دارند و این ما هستیم که نباید بگذاریم، جهان مجازی، واقعیت کودکیشان را ببلعد.