در سال ۲۰۲۵، تحولات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران بار دیگر در صدر دستور کار سیاست خارجی ایالات متحده قرار گرفته است. آغاز دور جدیدی از مذاکرات میان دولت دونالد ترامپ و جمهوری اسلامی ایران، بارقه‌هایی از امید و در عین حال تردید را در فضای بین‌المللی ایجاد کرده است. با توجه به سابقه خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، و تغییرات ژئوپلیتیکی منطقه‌ای از جمله نقش ایران در جنگ اوکراین، تضعیف برخی گروههای مقاومت وابسته به ایران در خاورمیانه و فشارهای داخلی اقتصادی و سیاسی بر حکومت ایران، چشم‌انداز توافق جدید با چالش‌های متعددی مواجه است.
در این مقاله، چهار دیدگاه کلیدی از منابع معتبر تحلیل سیاست خارجی جهان مورد بررسی قرار می‌گیرد:
۱. اندیشکده سیاست خارجی فارین پالیسی
۲. اندیشکده مسائل خارجی فارین افرز
۳. اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا
۴. بنیاد کارنگی
در ادامه، به بررسی هر کدام از این دیدگاه‌ها پرداخته و در نهایت، یک ارزیابی جامع ارائه می‌گردد.
دیپلماسی تراکنشی آری! دیپلماسی تحول آفرین خیر!
مقاله‌ای از "آرون دیوید میلر" و "لورِن مورگن‌بسِر" در ۱۷ آوریل ۲۰۲۵ در فارین پالیسی منتشر شده که بر این واقعیت تأکید دارد که ایران، چالشی بدون راه‌حل قطعی برای ایالات متحده باقی مانده است. نویسندگان معتقدند که برخلاف تصور ترامپ مبنی بر دستیابی به یک توافق سریع، مذاکرات با ایران همواره پیچیده و زمان‌بر بوده‌اند. در این تحلیل آمده است که نظام ایران حاضر به دادن امتیازات عمیق نیست و همچنین، فضای داخلی آمریکا نیز با وجود مشاوران تندرو در اطراف ترامپ، مانع از اتخاذ تصمیمات منطقی در روند مذاکرات است. به باور نویسندگان، توافقی مانند برجام تنها در چارچوب دیپلماسی تراکنشی ممکن خواهد بود، نه دیپلماسی تحول‌آفرین و ترامپ به احتمال زیاد به‌زودی درخواهد یافت که ایران یک مشکل راهبردی برای آمریکا است—بدون راه‌حل راهبردی.
این اندیشکده آمریکایی با تکرار ادعاهای خود درباره تغییر نظام در ایران نوشت: تغییری بنیادین در رژیم این کشور اگر اتفاق بیفتد نه نیازی به سلاح هسته‌ای است، نه تمایلی. با وجود تضعیف کنونی ایران، تصور چنین تحولی در آینده نزدیک دشوار است. حتی اگر حکومت روحانیان به پایان برسد، هیچ تضمینی وجود ندارد که یک حکومت نظامی‌تر و تندروتر جای آن را نگیرد—حکومتی که شاید حتی بیشتر مشتاق دستیابی به سلاح هسته‌ای باشد.
در پایان هم نتیجه می گیرد: این بار، باید به دیپلماسی معامله‌ای و توافق‌های موقتی فکر کرد. به قول چارلز دیکنز، این دوران می‌تواند هم بهترین و هم بدترین زمان برای دیپلماسی آمریکا و ایران باشد. البته بی‌اعتمادی رهبر ایران نسبت به آمریکا، به‌ویژه دولت ترامپ، بسیار ریشه‌دار است. یادمان نرود که همین دولت ترامپ بود که قاسم سلیمانی را ترور کرد و از برجام خارج شد و تحریم‌های شدیدتری علیه ایران اعمال کرد. این‌که ترامپ آغاز مذاکرات مستقیم با ایران را در کنار نتانیاهو اعلام کرد، نشانه تغییر زمانه بود. این دومین‌بار در سال جاری است (اولین‌بار گفت‌وگو با حماس بود) که آمریکا مستقیماً با دشمنان اصلی اسرائیل گفت‌وگو می‌کند. البته اگر دیپلماسی شکست بخورد، ممکن است نتانیاهو فرصت را از آن خود کند. ولی فعلاً، نتانیاهو کارت چندانی برای بازی ندارد.
نویسنده این اندیشکده آمریکایی تصریح می کند: برخی می‌گویند استراتژی ایران این است که مذاکرات را تا بعد از اکتبر طول دهد، زمانی که مفاد موسوم به «مکانیسم ماشه» در برجام منقضی می‌شوند. در این صورت، شاید ایران حاضر شود موقتاً سقفی بر غنی‌سازی بگذارد تا ترامپ از فشار حداکثری بکاهد و تهدید اقدام نظامی را کاهش دهد.
اما اگر تحریم‌ها بازگردند، ایران احتمالاً از مذاکرات خارج شده و از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد—و این می‌تواند زمینه را برای حمله نظامی از سوی آمریکا، رژیم اسرائیل یا هر دو فراهم کند
پایان هالیوودی برای مذاکرات وجود ندارد
در مقاله‌ای از کامفورت ارو در فارین افرز، تمرکز اصلی بر رویکرد "شخصی‌سازی‌شده" ترامپ در دیپلماسی با ایران، با اشاره به نامه ترامپ به رهبر ایران در مارس ۲۰۲۵، از یک "استراتژی ترامپ به تهران" سخن می‌گوید، که تلاش می‌کند فشار حداکثری را به مذاکرات مستقیم و شخصی تبدیل کند. نویسنده استدلال می‌کند که فشار حداکثری که تاکنون اعمال شده، باید به دیپلماسی شخصی تبدیل شود. ترامپ به‌صورت ذاتی به «معامله‌گری» علاقه دارد و دوست دارد خود را به‌عنوان کسی معرفی کند که می‌تواند توافقی تاریخی با ایران رقم بزند.
این دیدگاه معتقد است که ترامپ به‌صورت غریزی به دنبال "معامله بزرگ" است و برخلاف برخی رؤسای‌جمهور گذشته، علاقه‌مند به تعامل مستقیم با دشمنان ایالات متحده است. این اندیشکده آمریکایی می گوید: بیایید صادق باشیم: هیچ «توافق عالی»، گزینه خوب یا پایانی هالیوودی در مذاکرات هسته‌ای با ایران وجود ندارد. ایران پهپاد برای حملات روسیه به اوکراین ارسال می‌کند، ایدئولوژی انقلابی‌اش را در دست‌کم چهار پایتخت عربی تبلیغ می‌کند و با گفتمان ضدآمریکایی، ضداسرائیلی و یهودی‌ستیز، مشروعیت داخلی خود را حفظ می‌کند و پایگاه‌های خود را بسیج می‌سازد. ترامپ تمایل دارد مستقیماً با رهبران دشمن وارد مذاکره شود (همان‌طور که با کره شمالی کرد).
عملگرا و تجربه گرا
گفت‌وگوهای غیرمستقیم بین ایران و ایالات متحده در عمان به هدف اصلی خود دست یافتند: باز کردن راه برای دیپلماسی بیشتر. رهبران دو کشور این گفت‌وگوها را «سازنده» توصیف کردند. مذاکرات هسته‌ای بین ایران و آمریکا دوباره آغاز شده و اگرچه اختلاف‌نظرهایی باقی است، اما هر دو طرف تمایل دارند مسیر دیپلماتیک را ادامه دهند. این می‌تواند گامی مثبت برای کاهش تنش‌ها و یافتن راه‌حل‌هایی برای بحران هسته‌ای باشد.
نویسنده تأکید دارد که مذاکرات موفق در گذشته زمانی امکان‌پذیر شدند که تهدید نظامی واقعی در کنار یک خروجی دیپلماتیک معتبر برای تهران وجود داشت. این مقاله رویکردی عمل‌گرایانه و تجربه‌محور را نمایندگی می‌کند.
موقعیت متفاوت هسته‌ای ایران در سال ۲۰۲۵
مقاله‌ای در بنیاد کارنگی با تمرکز بر تفاوت‌های وضعیت هسته‌ای ایران در سال ۲۰۲۵ نسبت به سال ۲۰۱۵ منتشر شده است. این مقاله با تأکید بر دستاوردهای فنی ایران در غنی‌سازی اورانیوم و همچنین اختلافات درون ایران بر سر "ساخت یا عدم ساخت سلاح"، به این نتیجه می‌رسد که ایران اکنون نه‌تنها توانایی ساخت بمب را دارد، بلکه بخشی از ساختار قدرت، به‌ویژه در سپاه پاسداران، متمایل به حرکت به سمت تسلیحاتی‌شدن برنامه هسته‌ای است.
نویسندگان این مقاله هشدار می‌دهند که اگر مذاکرات شکست بخورد، احتمال خروج ایران از NPT و افزایش خطر حمله نظامی توسط آمریکا یا اسرائیل وجود دارد. از سوی دیگر، تحولات اخیر مانند فشارهای اسرائیل، ضربات نظامی به حزب‌الله و حماس، و وضعیت شکننده اقتصادی ایران، فضای مناسبی برای امتیازگیری محدود فراهم کرده‌اند.
تحلیل تطبیقی و جمع‌بندی
همه منابع بر این باورند که ایران مسئله‌ای پیچیده است که راه‌حل نظامی ندارد. حتی در شرایط فشار شدید، ایران حاضر به تسلیم کامل نیست و تنها ترکیبی از تهدید و مشوق می‌تواند منجر به امتیازدهی شود. فرصت‌ها در دل تهدیدات نهفته‌اند. وقت کشی به نفع ایران است. درحالی‌که ترامپ به‌دنبال توافق سریع است، تجربه و تحلیل کارشناسان نشان می‌دهد که توافق‌های مؤثر نیازمند زمان، انسجام، و هدف‌گذاری واقع‌گرایانه‌اند. هم‌چنان پنجره‌ای – هرچند باریک – برای دیپلماسی وجود دارد و بدون یک راهبرد منسجم و زمان کافی، این تلاش نیز ممکن است به سرنوشت برجام دچار شود.
نظر شما