فک خزری که در ایران با نام «فک ایرانی» نیز شناخته می‌شود، گونه‌ای از پستانداران دریایی است که به طور انحصاری در دریای مازندران زندگی می‌کند و تنها در کشورهای ایران، آذربایجان، روسیه، ترکمنستان و قزاقستان یافت می‌شود.
این حیوان یکی از معروف‌ترین موجودات دریای کاسپین است که بر اساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، در فهرست جانوران در معرض انقراض قرار گرفته و نیاز به حفاظت دارد البته این حفاظت فقط مختص ایران نیست و باید کشورهای روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان نیز به‌عنوان همسایگان خزر در این زمینه مشارکت کنند.
مرگ ۱۵ فک در یک ماه
رئیس اداره زیست‌بوم‌های دریایی محیط زیست مازندران با اشاره به اینکه این حیوان در رأس هرم غذایی دریای خزر قرار داشته و شاخص سلامت اکوسیستم محسوب می‌شود، بیان می‌کند: هر گونه اتفاق در مورد این فک‌ها نشان می‌دهد شرایط دریای خزر به عنوان یک زیستگاه، مناسب نیست.
داریوش مقدس با اشاره به اینکه سال گذشته ۱۷ لاشه فک در سواحل مازندران کشف شد، اذعان می‌کند: این در حالی است که فقط طی دو ماه نخست امسال ۱۶ لاشه فک در این استان از جمله سواحل میانکاله و محمودآباد مشاهده شده که البته هنوز علت مرگ این فک‌ها مشخص نشده است. وی با اشاره به اینکه فک‌ها به صورت گله‌ای در آب حرکت می‌کنند و اگر به یک عامل بیماری مبتلا شوند تلفات آن‌ها به صورت دسته‌جمعی خواهد بود، ادامه می‌دهد: با این حال تا زمانی که لاشه آن‌ها به ساحل برگردد چند روز می‌گذرد و این گذر زمان موجب می‌شود نمونه‌برداری برای تشخیص علت مرگ آن‌ها با مشکل مواجه شود.
سهم کشورهای همسایه خزر
مقدس در پاسخ به این پرسش که سهم کشورهای همسایه در مرگ این فک‌ها چقدر است، می‌گوید: تمامی کشورهای حاشیه دریای خزر در مرگ فک‌های خزری دخیل هستند. وی یادآور می‌شود: بر اساس آخرین مقاله‌ای که در سال ۲۰۲۵ در این خصوص منتشر شده اگر وضعیت دریاچه خزر با این روند پیش رود، ۳۰ تا ۵۰ سال آینده، حدود ۳۷ تا ۳۸ درصد مساحت دریاچه کاهش می‌یابد و اگر کاهش حدود ۴۰ درصدی مساحت دریا در شمال این دریاچه – قزاقستان و روسیه - شکل بگیرد نقاط زادآوری فک‌ها را از دست خواهیم داد و با از دست رفتن قلمرو زیستی این فک‌ها، تولید مثل آن‌ها متوقف خواهد شد.
کاهش ۹۵درصدی جمعیت
مدیر مرکز حفاظت فک خزری نیز در خصوص آخرین سرشماری فک‌های خزری در دریای خزر به ما می‌گوید: آخرین آماری که از سرشماری فک‌ها در مجامع منطقه‌ای بین پنج کشور اطراف دریای خزر - ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان- مربوط به سال ۲۰۱۷ اعلام شده، نشان می‌دهد حدود ۷۰ هزار فک خزری در این دریاچه باقی مانده و این رقم بیانگر آن است که بیش از ۹۵ درصد از جمعیت فک‌های خزری را از دست داده‌ایم به طوری که در قرن گذشته جمعیت این فک‌ها به یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار عدد می‌رسید.
امیر شیرازی می‌افزاید: با وجود اینکه فک خزری از سال ۲۰۰۷ وارد لیست قرمز شده است اما متأسفانه به دلیل بی‌توجهی همسایگان این دریاچه به اکوسیستم خزر باز هم شاهد کاهش جمعیت در سال‌های اخیر بوده و به دلیل بی‌توجهی به اکوسیستم خزر و عدم اقدام قابل توجه برای جلوگیری از کاهش ۹۵ درصدی این فک‌ها موجب شده نام فک خزری وارد لیست قرمز شود.
۳۰ تا ۵۰ سال آینده، حدود ۳۷ تا ۳۸ درصد مساحت دریاچه کاهش می‌یابد و اگر کاهش حدود ۴۰ درصدی مساحت دریا در شمال این دریاچه – قزاقستان و روسیه - شکل بگیرد نقاط زادآوری فک‌ها را از دست خواهیم داد و با از دست رفتن قلمرو زیستی این فک‌ها، تولید مثل آن‌ها متوقف خواهد شد
وی آلودگی‌های نفتی و صنعتی، کاهش منابع غذایی، بیماری‌های ویروسی مانند دیستمپر، گرفتار شدن در تورهای صیادی، برخورد با شناورها و تغییرات اقلیمی را برخی دلایل احتمالی تلفات فک‌های خزری عنوان می‌کند.
مهاجرت فک‌ها
دکتر شیرازی در پاسخ به این پرسش که چه تعداد از فک‌ها مهاجرت می‌کنند، اظهار می‌کند: مهاجرت فک‌ها بستگی به امکان تولید مثل آن‌ها دارد زیرا هدف اصلی فک‌ها از مهاجرت از قسمت‌های میانی و جنوبی به سمت شمال تولید مثل است و هر ساله از اواسط آذر از منطقه ایران به سمت مناطق شمالی -آب‌های قزاقستان و روسیه- مهاجرت می‌کنند چون در زمستان سطح آب در شمال خزر تا کیلومترها یخ می‌زند و فیزیولوژی بدن فک‌ها به گونه‌ای است که باید این مهاجرت را انجام دهند تا توله‌های خود را روی توده‌های یخی به دنیا آورند و در مدت دو ماهی که توله‌ها نمی‌توانند شنا کنند مادر در کنار توله‌های خود در این منطقه است. بنابراین همه فک‌ها مهاجرت نمی‌کنند و فقط ۵۰ یا ۶۰ درصد جمعیت آن‌ها که قابلیت باروری دارند مهاجرت می‌کنند و آن‌هایی که این ویژگی را ندارند یک منطقه در قسمت میانی یا جنوبی خزر که میزان غذا مناسب است را انتخاب می‌کنند و می‌مانند، به همین دلیل در آب‌های ایران در طول چهار فصل فک‌ها حضور دارند.
حمایت اندک مراکز بین‌المللی
شیرازی می‌گوید: از سال ۲۰۰۸ با اعلام کاهش جمعیت فک‌های خزری توجهات نسبت به این گونه افزایش یافت به طوری که کشورهای حاشیه خزر و سایر کشورهای دنیا از جمله ژاپن، انگلستان، هلند و آلمان تحقیقات متعددی را در دستور کار قرار دادند.
وی می‌افزاید: در این ارتباط مجموعه تحقیقاتی در کشور هلند با نیم‌قرن سابقه به عنوان بزرگ‌ترین مرکز تحقیقاتی دنیا به صورت تخصصی روی فک‌ها کار می‌کرد که مؤسس این مرکز «خانم لنی هارت» است. دکتر شیرازی در خصوص فعالیت‌های این مرکز بیان می‌کند: این دامپزشک هلندی که برای نجات فک‌های خزری بیش از ۵۰ سال از عمر و سرمایه خود را صرف کرده است در سال ۲۰۰۵ با سفر به ایران از بسیاری از دانشجویان و علاقه‌مندان از جمله بنده برای دوره‌های آموزشی در کشور هلند با هدف حفاظت از فک‌های خزری دعوت کرد و پس از پایان آموزش‌های لازم در سال ۲۰۰۶ نخستین نهاد مردمی حفاظت از فک‌ها و در سال ۲۰۱۰ نخستین مرکز امداد و نجات فک‌های خزری در ایران تأسیس شد.
گرفتار در تور صیادان
مدیر مرکز حفاظت فک خزری با اشاره به اینکه از همان ابتدا بخش بزرگی از کار مرکز حفاظت از فک خزری با همکاری ماهیگیران استان مازندران آغاز شد، ادامه می‌دهد: یکی از مشکلات بزرگ ما تورهای ماهی‌گیری بود زیرا این تورها یکی از عوامل اصلی مرگ و میر فک‌ها در ایران محسوب می‌شوند. وی با اشاره به این موضوع که ماهیگیران فکر می‌کنند فک‌ها رقیب غذایی آن‌ها هستند، می‌گوید: حقیقت این است که اگر فک‌ها نباشند جمعیت ماهی‌ها آسیب می‌بیند، از این رو کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی متعددی برای ماهیگیران برگزار شد تا به حضور فک‌ها به عنوان ضامن امنیت غذایی پی ببرند. شیرازی با بیان اینکه با کمک خانم هارت این دوره‌های آموزشی برای ماهیگیران کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان نیز برگزار شده است، اظهار می‌کند: خوشبختانه این دوره‌های آموزشی یکی از عوامل تهدید فک‌ها که همان شکار توسط انسان بود را کاهش داد.
قتل عام توسط شکارچیان
به گفته وی تا سال ۲۰۲۰ شیلات کشور روسیه مجوز شکار را به شکارچیان فک می‌فروخت و هر ساله چند هزار فک را از دست می‌دادیم اما توانستیم کمپینی در این کشور بر ضد شکار قانونی فک راه‌اندازی کنیم و سرانجام سال ۲۰۲۰ صدور مجوز قانونی شکار فک در روسیه لغو شد و این مهم دستاورد بزرگی بود که توانست به بهبود وضعیت جمعیت فک‌های خزری کمک کند. همچنین در این مدت دومین مرکز امداد و نجات فک‌های خزری را در قزاقستان تأسیس کردیم.
همکاری نکردن نهادهای دولتی
مدیر مرکز حفاظت فک خزری با اشاره به اینکه یکی از مشکلات مرکز حفاظت این گونه دریایی عدم همکاری نهادهای دولتی با این مرکز بوده است، ادامه می‌دهد: برای رفع این مشکل به سازمان محیط زیست پیشنهاد دادیم در سطح ملی تفاهم‌نامه همکاری با ۲۰ نهاد و سازمان از جمله سازمان بندرها، شیلات و آموزش و پرورش را به امضا برسانیم و اگرچه این فرایند سه سال طول کشید، اما در نهایت سال گذشته به امضای دفتر نهاد ریاست جمهوری رسید و اکنون جزئی از وظایف این دستگاه‌هاست که طی چند ماه اخیر فعالیت‌های ملی در حوزه حفاظت از فک‌های خزری افزایش یافته است.
وی با تأکید بر اینکه اگر تمامی کشورهای حاشیه دریای خزر احساس مسئولیت کنند، می‌توان به سمت تثبیت جمعیت فک‌ها حرکت کرد، بیان می‌کند: متأسفانه بزرگ‌ترین معضل دریاچه خزر در طول این سال‌ها آلاینده‌ها بوده است.
صنعت، بلای جان خزر شده است
وی می‌گوید: در سفر به کشورهای مختلف و گفت‌وگو با محققان کشورهای حاشیه دریای خزر به این نتیجه رسیدیم که هیچ یک از پنج کشور حاشیه این دریاچه آن گونه که باید این مسئله را رعایت نمی‌کنند و فاضلاب‌های صنایع دریایی یا صنایعی که در سواحل این کشورها وجود دارد وارد دریا می‌شود که البته سهم ایران هم کمتر از سایر کشورها در این روند تخریبی نیست! وی بیان می‌کند: اگرچه هنوز فعالیت‌های نفتی ایران در این دریاچه به بهره‌برداری نرسیده است ولی چهار کشور دیگر استخراج نفت دارند که این موجب شده درصد زیادی از این آلاینده‌های نفتی که به اصطلاح به آن‌ها ترکیبات آروماتیک می‌گویند، وارد دریا شود که بسیار خطرناک است.
پساب‌های سمی که به جان طبیعت می‌ریزد
به گفته وی تحقیقات نشان داده مواد آلاینده در طول سال‌ها در بدن گونه‌هایی که در معرض این آلودگی‌ها قرار دارند جمع و موجب مسمومیت مزمن و در پی آن ضعف سیستم ایمنی آن‌ها می‌شود که این مسئله تهدیدی جدی برای سلامت آن‌هاست. به عنوان نمونه در مورد فک خزری قبلاً بیماری‌هایی داشتیم که در این جانداران در حد یک بیماری ساده ظاهر می‌شد، اما اکنون به دلیل ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن، آن‌ها دیگر توانایی مقابله با این بیماری‌ها را ندارند و شدت بیماری موجب تلف شدن فک‌ها می‌شود. مدیر مرکز حفاظت فک خزری ادامه می‌دهد: سال ۲۰۰۰ میلادی بیماری «دیستمپر» از طریق سگ‌های سواحل دریایی کشورهای حاشیه دریای خزر که آلوده به این ویروس بودند وارد جمعیت فک‌ها شد و در همان سال شاهد تلف شدن ۱۰ هزار فک خزری بودیم. این مسئول با اشاره به پساب فاضلاب به عنوان عامل تهدیدکننده فک‌های خزری می‌گوید: متأسفانه ایران کنترل مناسبی در این زمینه ندارد و در سواحل دریای خزر شهرها و روستاهای متعددی هستند که فاضلاب‌های آن‌ها مستقیم وارد این دریاچه می‌شود. شیرازی با انتقاد از اینکه ارتباط بین پنج کشور حاشیه دریای خزر به‌ویژه در حوزه محیط زیست بسیار ضعیف است، تصریح می‌کند: همیشه فعالیت‌های صنعتی به دلیل درآمدزایی زیادی که دارند در اولویت قرار گرفته و موجب غفلت کشورها از سلامت زیست محیطی این دریاچه شده است.
نظر شما