وزیر امور خارجه در نامه‌ای خطاب به آنتونیو گوترش؛ دبیر کل سازمان ملل متحد، خانم کایا کالاس؛ مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و اعضای شورای امنیت سازمان ملل، اقدام سه کشور اروپایی در احیای قطعنامه‌های لغو شده و حرکت به سمت فعال‌سازی مکانیسم ماشه را باطل دانسته و به ذکر دلایلی می‌پردازد که چرا تروئیکا از هیچ ‌گونه مشروعیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی برای فعال‌سازی سازوکارهای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (مصوب ۲۰۱۵) برخوردار نیست.

نامه عراقچی حاوی چه نکات جدیدی است؟

همان گونه که گفته شد منابع خبری روز گذشته گزارش داده‌اند جمهوری اسلامی در پاسخ به درخواست کشورهای اروپایی عضو برجام، با برگزاری دور جدید مذاکرات هسته‌ای موافقت کرده است. این مذاکرات روز جمعه در سطح معاونان وزیر امور خارجه و با حضور مجید تخت روانچی و کاظم غریب‌آبادی در استانبول برگزار می‌شود. این در شرایطی است که در دولت چهاردهم، تاکنون ۶دور مذاکره با سه کشور اروپایی عضو برجام (فرانسه، انگلیس و آلمان) برگزار شده است.
اما طرفین در حالی به استقبال دور تازه گفت‌وگوها می‌روند که مرقومه جدید وزیر امور خارجه کشورمان بیانگر خط و خطوط جدید تهران در مواجهه با دولت‌های منفعل و همیشه طلبکار اروپایی است. عراقچی در نامه مذکور توسل تروئیکا به مکانیسم ماشه را به دو دلیل موجه و منطقی یعنی نقض اصول بنیادین برجام پس از حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران که اتحادیه آن را محکوم نکرد و همچنین قصور طولانی‌مدت اروپا در عمل به تعهدات متقابل برجامی را زیر سؤال برده و مردود می‌داند. در نامه وزیر خارجه آمده است: سه کشور اروپایی (E۳) با اقدامات و اظهارات خود - از جمله حمایت سیاسی و مادی از تجاوز نظامی غیرقانونی و غیرموجه اخیر رژیم اسرائیل و ایالات متحده، نقض اصول بنیادین برجام و همچنین قصور مستمر و طولانی‌مدت در عمل به تعهداتشان - عملاً جایگاه خود را به‌عنوان «شرکت‌کننده» در برجام از دست داده‌اند. از این ‌رو، هر گونه تلاش آنان برای احیای قطعنامه‌های لغو شده شورای امنیت، بی‌اعتبار و از نظر حقوقی باطل است. از این رو سه کشور اروپایی نمی‌توانند و نباید اجازه یابند با سوءاستفاده از قطعنامه‌ای که خود به آن پایبند نبوده‌اند، اعتبار شورای امنیت سازمان ملل را زیر سؤال ببرند. در ادامه البته با هشدار به طرف غربی تأکید شده است: ایران نشان داده توان مقابله با هر گونه [تهاجم وحشیانه یا به اصطلاح خودشان] «کار کثیف» ناشی از توهم را دارد، اما همواره آمادگی داشته به دیپلماسی معنادار و مبتنی بر حسن نیت، پاسخ متقابل دهد.

۲ واقعیت که وزیر خارجه روی آن انگشت گذاشت

عراقچی پیش‌تر نیز با وزیران خارجه سه کشور اروپایی و خانم کالاس تلفنی گفت‌وگو کرده و پس از آن خطاب به آن‌ها گفته بود: اگر اتحادیه می‌خواهد نقشی ایفا کند، باید مسئولانه رفتار کند و از سیاست‌ فرسوده تهدید و فشار از جمله تهدید به اجرای سازوکار «اسنپ‌بک» دست بردارد. با این حال مرقومه اخیر سکاندار دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی چیزی فراتر از توصیه به چشم آبی‌ها برای پرهیز از جنجال‌سازی و به نوعی گامی در راستای خلع سلاح کردن اروپا – با زیر سؤال بردن قانونی بودن یا نبودن توسل اروپا به مکانیسم ماشه - و برگرداندن فشار و تهدیدها به سوی خودشان تعبیر می‌شود.در همین راستا رضا نصری، حقوقدان و تحلیلگر مسائل سیاسی با اشاره به نکته مورد اشاره توسط عراقچی و اینکه اروپا شایستگی و در واقع توانایی فعال‌سازی مکانیسم ماشه را ندارد با تأیید این گفته می‌نویسد: اصولاً کشورهای اروپایی دیگر مشروعیت و صلاحیت ارجاع به سازوکار حل‌ اختلاف برجام را ندارند و اگر چنین کنند، خلاف قانون عمل کرده‌اند. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که مؤید برجام است، تنها دولت‌های «شرکت‌کننده» در برجام حق استفاده از مکانیسم حل‌وفصل اختلاف را دارند. توجه بفرمایید بر اساس مفاد برجام، اعضای این توافق، نه به عنوان «طرف‌ها» به معنای سنتی حقوق معاهدات، بلکه به عنوان «مشارکت‌کنندگان» شناخته می‌شوند. این عنوان تهی از بار حقوقی نیست، بلکه مفهومی کارکردی را منعکس می‌کند. مشارکت وضعیتی ثابت و دائمی نیست، بلکه شرطی پویا و وابسته به تداوم تعامل، پایبندی با حسن نیت و التزام به هدف و موضوع توافق است. به زبان دیگر، این واژه به نقشی مستمر در حفظ و اجرای مفاد توافق اشاره دارد.
وی ادامه می‌دهد: شواهد نشان می‌دهد اقدام‌ها و مواضع اخیر تروئیکای اروپایی آن‌ها را عملاً از جایگاه یک عضو مشارکت‌کننده برجام خارج کرده است. در واقع، برجام تعهدات متقابلی را برای همه طرف‌ها مقرر کرده بود. با این حال، پس از خروج آمریکا در ۲۰۱۸، سه کشور اروپایی عملاً از اجرای تعهدات اقتصادی خود سر باز زدند و نتوانستند سازوکار مؤثری برای انتفاع ایران ایجاد کنند. تخطی اروپا از تعهداتش به معنای نقض بنیادین روح و متن برجام است و طبق اصول حقوق معاهدات، طرفی که خود به تعهدات پایبند نبوده، نمی‌تواند صرفاً به بخش‌های دلخواه توافق استناد کند. ضمن اینکه برجام با هدف حل‌وفصل مسالمت‌آمیز بحران هسته‌ای شکل گرفت و مکانیسم‌های دیپلماتیک نظارت و راستی‌آزمایی مفصلی را پیش‌بینی کرد. اما جنگ ۱۲روزه خرداد ماه ۱۴۰۴، شرایط را از بنیان دگرگون کرد. تأسیسات فردو و نطنز که قلب برنامه غنی‌سازی بودند، با بمباران سنگرشکن تخریب شدند. حال موضوع مورد مذاکره در برجام -یعنی یک برنامه هسته‌ای فعال- اکنون عملاً وجود خارجی ندارد یا به ‌شدت تضعیف شده است. در چنین شرایطی، اصرار بر اجرای مکانیسم ماشه دقیقاً مطابق گذشته، موضوعیتی ندارد.

ایران در جایگاه مطالبه از اروپا

وجود گزاره‌های موجود سبب شد سخنگوی وزارت خارجه هم در نشست خبری دیروز خود با بیان اینکه امروز بیشتر از قبل توسل به مکانیسم ماشه از سوی اروپا از منظر اخلاقی، حقوقی و سیاسی بی‌معناست، گفت: طرف‌های اروپایی خودشان متهم هستند؛ چرا که در اجرای برجام قصور داشتند. همچنین در جریان تجاوزهای رژیم نه تنها آن را محکوم نکردند، بلکه با برخی موضع‌گیری‌ها درصدد توجیه این تجاوز برآمدند. اسماعیل بقایی ادامه داد: آن‌ها اکنون از هیچ توجیه اخلاقی، سیاسی و منطقی برای اینکه از قطعنامه‌ای که خودشان باعث عدم اجرای آن شدند برای بازگرداندن تحریم‌ها برخوردار نیستند. چنین تهدیدی اگر عملیاتی شود، بدین معناست که کشورهای اروپایی اساساً قائل به هیچ گونه نقش‌آفرینی در روندهای مربوط به ایران نیستند. نشست پیش رو هم جلسه مطالبه‌گرایانه از سوی ایران خواهد بود.

اتفاقی تازه و مهم در موضوع هسته‌ای ایران

اما یادآوری اینکه اتحادیه اروپا به سبب انفعال و اقدام‌های گذشته صلاحیت توسل به مکانیسم ماشه را ندارد در شرایطی است که دو روز پیش مشاور رهبر معظم انقلاب ضمن سفر به روسیه دیداری با رئیس جمهور این کشور داشت، اقدامی که بسیاری آن را در مسیر پرونده هسته‌ای ایران و رایزنی و مشورت دو متحد بر سر این مسئله ارزیابی کردند. بر اساس اعلام دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین؛ علی لاریجانی در دیدار با ولادیمیر پوتین اوضاع خاورمیانه و برنامه هسته‌ای ایران را مورد بررسی قرار داده‌اند. با این حال طبق گفته سخنگوی وزارت خارجه، آقای لاریجانی به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور در سفر اخیر حامل پیام و دیدگاه کلان ایران درباره تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی و روابط دوجانبه بوده و در دیدار با رئیس جمهور روسیه درباره طیف متنوعی از موضوعات به ویژه روابط دوجانبه و مسائل منطقه‌ای بحث و رایزنی داشته است.
با این حال همزمان با شروع دور جدیدی از تحرکات دیپلماسی هسته‌ای ایران پس از جنگ ۱۲روزه، اتفاق اخیر از سوی تحلیلگران مورد توجه قرار گرفته است. در همین ارتباط محمدرضا منافی، تحلیلگر مسائل سیاسی می‌نویسد: علی لاریجانی که چندین دوره رئیس مجلس ایران بوده، در سال‌های اخیر کمتر در محافل و رویدادهای سیاسی ظاهر شده ولی یکی از شناخته شده‌ترین چهره‌های سیاسی و یکی از نزدیک‌ترین سیاستمداران به رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران است و تجربه بالایی در زمینه مذاکرات دیپلماتیک و مذاکرات هسته‌ای ایران دارد.
وی با بیان اینکه سفر مهم علی لاریجانی به مسکو و دیدار او با رئیس جمهوری روسیه، دو روز پس از تماس تلفنی وزیران امور خارجه تروئیکای اروپایی با عباس عراقچی و هشدار آن‌ها درباره فعال کردن مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) و بازگرداندن همه تحریم‌های سازمان ملل در صورت عدم دستیابی ایران به توافق هسته‌ای تا پایان تابستان جاری، انجام شده، معتقد است: حضور این مقام ایرانی در مسکو می‌تواند به معنای تمایل تهران برای پذیرفتن پیشنهاد روسیه برای حل مسئله هسته‌ای باشد. روسیه اعلام کرده حق ایران به عنوان یک کشور امضاکننده معاهده منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) را برای برخورداری از فعالیت غنی‌سازی اورانیوم با غنای متعارف حمایت می‌کند. سفر لاریجانی به عنوان یکی از عالی‌ترین مشاوران رهبر معظم انقلاب به روسیه را قطعاً باید یک گام مهم از سوی ایران ارزیابی کرد. حرف‌های لاریجانی به عنوان نماینده رهبر ایران به عنوان عالی‌ترین شخص تصمیم‌گیر در ایران عیناً مطابق با مواضع رهبر معظم ایران است و از این جهت، پوتین می‌تواند روی حرف‌های لاریجانی به عنوان حرف آخر ایران، حساب کند و ممکن است این ملاقات، خبرهای مهمی در روزها یا هفته آینده درباره پرونده هسته‌ای ایران به دنبال داشته باشد.