آستان قدس رضوی به عنوان یکی از مهمترین نهادهای مذهبی جهان اسلام و بلکه در سطح دنیا، دارای آثار باارزشی از نسخههای خطی قرآنی از سدههای اولیه اسلام تا دوران اخیر است که برخی از این نسخهها، به دلیل دارا بودن جنبههای بصری، تزئینی و... از ارزش هنری زیادی برخوردارند.
در این میان، قرآنهای منسوب به دستخط مبارک حضرات ائمه اطهار(ع)، مجموعهای از قدیمیترین نسخههای قرآنی جهان اسلام و ایران را تشکیل میدهند که سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی حافظ آنها برای نسلهای آینده است.
چندی پیش، این سازمان در راستای معرفی و نشر نفایس رضوی موجود در این مجموعه بزرگ فرهنگی، تاریخی و هنری، اقدام به چاپ کتاب کاتالوگ «قرآنهای منتسب به خط ائمه اطهار(ع) در کتابخانه آستان قدس رضوی» کرد. به همین بهانه، در این گزارش به معرفی مختصر این کتاب کاتالوگ (شماره ۴) و برخی از تصاویر مربوط به قرآنهای خطی منسوب به خط مبارک حضرات ائمه هدی(ع) در ادوار گوناگون که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری میشود، میپردازیم.
وجود ۱۵۰ مصحف منسوب به ائمه اطهار(ع) در سراسر جهان
بر اساس سخنان وحید توسلی، نویسنده این کتاب کاتالوگ که در مقدمه آن چاپ شده، کتابت و خوشنویسی به واسطه ثبت کلام الهی در طول تاریخ جایگاهی ویژه یافته و تبدیل به شریفترین هنر بصری در طول تاریخ تمدن اسلامی شده است.
وی بیان میکند: سفارش به کتابت قرآن از زمان پیامبر اکرم(ص) انجام گرفته و برخی از صحابه به کتابت قرآن مشهور بودهاند. در کنار مصاحف با خط صحابه پیامبر(ص)، مصاحف قرآنی منسوب به دستخط امامان شیعه(ع) جایگاه ویژهای داشته است.
توسلی ادامه میدهد: دوستداران اهلبیت(ع)، قرآنی که کتابت، زیارت یا رسمالخط آن را منسوب به ائمه معصومین(ع) دانستهاند، ارجمند میشمارند. بانکهای اطلاعاتی و پژوهشهای صورت گرفته تا امروز، بیانگر آن است بیش از ۱۵۰ مصحف منسوب به ائمه اطهار(ع) در سراسر جهان وجود دارد.
نویسنده این کتاب یادآور میشود: این انتساب به شکلهای مختلف ازجمله انجامه کاتب یا یادداشتهای مالکیت، وقف، عرض دید، شهادتنامه زیارت امام معصوم(ع) یا گواهی تأییدی از علما درباره کتابت یکی از ائمه طاهرین(ع) و... صورت پذیرفته است.
سابقه کهن نگهداری مصاحف منسوب به ائمه اطهار(ع) در آستان قدس رضوی
توسلی در بخش دیگری از این کتاب کاتالوگ و در زمینه نگهداری از این مصاحف شریف در مجموعه آستان قدس رضوی خاطرنشان میکند: نگهداری از مصاحف منسوب به ائمه طاهرین(ع) در گنجینه قرآنی آستان قدس رضوی سابقه طولانی داشته است. قدیمیترین انتساب مربوط به قرآن شماره ۱۸ است که مالک و واقف مصحف در قرن ۵هجری قمری، ضمن وقف این مصحف به بارگاه مطهر امام هشتم(ع)، کتابت مصحف را به خط مبارک امام اول، حضرت علی بن ابیطالب(ع) منسوب کرده است. (کریمینیا، ۱۴۰۱، ص۲۲،۲۱)وی ادامه میدهد: در قرآن شماره ۱۷، یادداشتی از ابراهیم سلطان تیموری، حاکم شیراز در سال ۸۳۱ هجری قمری آمده که این مصحف را به خط مبارک امام جعفر صادق(ع) نسبت داده است.
این نویسنده همچنین معتقد است: در دوره صفوی، مصاحف قرآنی ائمه اطهار(ع) جایگاه ویژهای در بارگاه مطهر امام رضا(ع) مییابد و آنها را در مراسم ویژه حرم مطهررضوی یا حکومتی از کتابخانه خارج میکردهاند. (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵، ص۱۷۶)مطابق گفتههای وی، در دوره افشاریه، ارزش ویژهای برای مصاحف قرآنی قائل میشدند و طبقهبندی قرآنها، جدا از دیگر نسخههای خطی بوده است. همچنین در دوره قاجار، با ساخت کتابخانه جدید، محل نگهداری مصاحف از کتابها مجزا و قرآنهای منسوب به ائمه معصومین(ع) به کتابخانه جدید منتقل شد. در عصر حاضر، این مصاحف شریف در کتابخانه مرکزی حرم مطهر امام رضا(ع) و موزه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری میشوند.
وجود ۳۱ مصحف نفیس منسوب به ائمه اطهار(ع) در آستان قدس رضوی
توسلی در بخش دیگری از این کتاب با بیان اینکه در مجموعه آستان قدس رضوی، تعداد ۳۱ مصحف نفیس از ائمه اطهار(ع) نگهداری میشود، اشاره میکند: این مصاحف شریف مربوط به حضرات معصومین(ع)، امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) (۱۶ جلد)، امام حسن مجتبی(ع) (دو جلد) ، امام حسین(ع) (سه جلد)، امام سجاد(ع) (دو جلد)، امام جعفر صادق(ع) (یک جلد)، امام موسی کاظم(ع) (یک جلد)، امام هشتم حضرت رضا(ع)(دو جلد) و تعداد چهار جلد منسوب به یکی از ائمه اطهار(ع) بوده و با خطوط حجازی یا کوفی کهن کتابت شدهاند و براساس ویژگیهای رسمالخط و املای کهن، اختلاف مصاحف الامصار یا قرائت، عدّالای، تسمیه سوَر قرآن، سیر تحول علامتگذاری (نقطه الاعجام و الاعراب) و قسمتبندی قرآن و ارکان نسخهشناسی همچون کتابت بر پوست، نوع صحافی و میلچهبندی اوراق و تکیه بر شواهد کهن خط شناسانه (پالئوگرافی) و با مقایسه مکاتب و سبکهای هنری تا نیمه نخست قرن سوم هجری قمری، به عصر زندگی مبارک امامان شیعه(ع) مربوط بوده و بیشتر آنها در منطقه حجاز و عراق کتابت شدهاند.
نظر شما