«... نظر به اینکه قسمت عمده تجارتخانه‌های مشهد در قسمتی از شهر واقع شده که با اداره تلگراف و پست، مسافت بعیده دارند و نیز از نظر رفع حوائج تلگرافی و پستی زوار، تشکیل دفتر جدیدی برای قبول و مخابره تلگرافات در مرکز و کانون شهر واجب بود. این قضیه مورد توجه نیابت محترم تولیت عظمی و آقای محقق عطایی، رئیس پست و تلگراف خراسان واقع شده و از چندی قبل، مشغول تهیه مقدمات و لوازم تأسیس آن بودند تا اینکه اخیراً دفتر مذکور (دفتر پست و تلگراف آستان قدس) واقع در سردر صحن نو (دری که به طرف بست خیابان رضوی است) تأسیس و برای انجام مراسم افتتاح آن از طرف نیابت تولیت جلیله، دعوتی از فرمانفرمای معظم خراسان و آقایان رؤساء دوائر و تجار محترم شده تا آقایان مدعوین در ساعت چهارونیم بعدازظهر در تالار تشریفات آستان قدس حضور رسانیده و...».
این بخشی از متن خبر چاپ شده در ستون اخبار داخله شماره ۸۷۳ «روزنامه آزادی» به تاریخ دوم مهرماه ۱۳۱۳شمسی برابر با ۱۴ جمادی‌الثانی سال۱۳۵۳ هجری قمری و مربوط به افتتاح دفتر «پست و تلگراف آستان قدس» است. در تقویم تاریخ رسمی کشور روز ۱۷ مهرماه، مطابق با نهم ماه اکتبر «روز جهانی پست» نام‌گذاری شده است.
هرچند واژه پست با موضوعاتی مانند نامه و نامه‌نگاری، ارسال و دریافت نامه‌ها، تمبر، پاکت نامه، مهر پست و... ارتباط مستقیم و غیرمستقیمی دارد، اما در این گزارش، خبرنگار روزنامه قدس سراغ سنت قدیمی و همچنان رایج «نامه‌نگاری» زائران و مجاوران خطاب به محضر امام رئوف، حضرت امام رضا(ع) رفته است. خواندن این گزارش خالی از لطف نیست. در ادامه با ما همراه باشید.

نامه‌های «دلی» یا «دلنوشته»

هرچند بر اساس اعتقادات و آموزه‌های دینی و مذهبی در دین مبین اسلام، همه می‌دانیم امام رئوف حضرت رضا(ع) و همه حضرات معصومین(ع) حرف‌های ناگفته و حوائج و درخواست‌های ما را از زبان دلمان می‌شنوند و از هر نقطه زیر آسمان خدا می‌توان با آن‌ها گفت‌وگو کرد، اما برخی آداب و باورهای قدیمی هنوز هم برای گروهی از مردم دلگرم‌کننده و امیدبخش است و دلشان می‌خواهد برای امامشان نامه‌ای بنویسند و آن را داخل ضریح حرم مطهر امام مهربانی‌ها حضرت رضا(ع) بیندازند.
این‌ها همان نامه‌ها و به اصطلاح «عریضه‌هایی» است که نوشتنش از گذشته دور رسم بوده و حاوی درددل‌ها و درخواست‌هایی است که روی کاغذ آمده و به امیدی در ضریح مطهر امام هشتم حضرت ثامن‌الائمه(ع) انداخته می‌شوند. هرچند به ظاهر، این نوشته‌ها، نامه‌ها و عریضه‌ها با قلم، خودکار، مداد و... روی تکه کاغذهای معمولی نوشته می‌شوند، اما پربیراه نیست اگر بگوییم این نوشته‌ها، نامه‌ها و دلنوشته‌هایی است روی صفحات «دل» با «قلم»های ارادت و توسل که از سوی زائران به ساحت مقدس امام مهربانی‌ها و ضامن دل‌ها تقدیم می‌شود.

مدد گرفتن از امام معصوم(ع)

درباره همین نامه‌ها و به‌اصطلاح «عریضه‌»های داخل ضریح مقدس بارگاه مطهر امام هشتم(ع)، زهرا فاطمی مقدم، کارشناس مسئول امور پژوهش و مطالعات اسنادی مرکز اسناد آستان قدس رضوی و دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ دوره انقلاب اسلامی به خبرنگار روزنامه قدس می‌گوید: عریضه‌نویسی یک رفتار اجتماعی است که از گذشته‌های دور و در تمامی جوامع رایج بوده است. عریضه به معنی دادخواهی، عرض حال یا نامه‌ای است که مردم برای شخصیتی بلندمرتبه می‌نویسند و مشکلاتشان را با او در میان می‌گذارند. در حقیقت عریضه‌نویسی به معنی عرض حال یا درددل کردن مکتوب با کسی برای چاره‌جویی در گرفتاری‌هاست.
وی ادامه می‌دهد: گاهی افراد جامعه با نیازها و گرفتاری‌هایی مواجه می‌شوند که برای رسیدن به حاجات و رفع گرفتاری‌های خود، به دعا و کمک طلبیدن از پروردگار متعال و بزرگان دینی متوسل می‌شوند. یکی از این شیوه‌ها، توسل به امامان معصوم(ع) و واسطه قرار دادن آن‌ها برای رسیدن به آرزوها و خواسته‌هاست.
فاطمی مقدم می‌افزاید: یکی از جدی‌ترین شکل‌های توسل به بندگان برگزیده خداوند، حضور در بارگاه و بر سر مزار مطهر حضرات معصومین(ع) و یاری خواستن از آن‌هاست. با نگاهی به آداب و رسوم مناطق مختلف، متوجه می‌شویم نوشتن عریضه برای امامان معصوم(ع) و بزرگان دینی در بسیاری از مناطق ایران از سالیان دور وجود داشته است. این عریضه‌ها، نامه‌هایی است که حاجتمندان، آن‌ها را یا خطاب به پروردگار متعال می‌نویسند و در آن، خدا را به حق و منزلت وجود مقدس معصومین(ع) برای برآورده شدن حاجاتشان سوگند می‌دهند یا اینکه نامه‌هایشان را مستقیماً خطاب به ائمه طاهرین(ع) می‌نویسند و آن‌ها را واسطه برآورده شدن حاجاتشان در محضر پروردگار متعال قرار می‌دهند.
به گفته این پژوهشگر تاریخ، از این نوع عریضه‌نگاری به محضر ائمه‌اطهار(ع) در تقسیم‌بندی عریضه‌ها به نام «عریضه‌نگاری‌های مذهبی» یاد می‌شود. نکته جالب اینکه عریضه‌نویسی مذهبی، ویژه مسلمانان نبوده و پیروان برخی ادیان دیگر نیز به آن اعتقاد دارند. حتی این موضوع مورد توجه میهمانان و زائران خارجی بارگاه مطهر رضوی هم بوده و به عنوان مثال «خانیکوف» که یک گردشگر روسی بود، در سفری که در قرن نوزدهم میلادی به ایران داشته، در کتاب سفرنامه خود به انداختن عریضه‌ها به داخل ضریح مطهر امام رضا(ع) اشاره کرده است.
وی بیان می‌کند: براساس اسناد، مدارک و شواهد به‌جامانده، عریضه‌نویسی و توسل به امام رضا(ع) از گذشته‌های دور و دست‌کم از دوره صفویه (قرن یازدهم هجری قمری) در حرم مطهر رضوی رایج بوده و جست‌وجو در اسناد و مدارک مرتبط با این موضوع، مشخص می‌کند در دوره‌های مختلف، افرادی در حرم مطهر امام هشتم(ع) حضور داشتند که شغلشان به اصطلاح تعابیر آن دوران «عریضه‌نویس» یا «کاغذنویس» و یا «عریضه‌تمام‌کن» بوده است که احتمالاً عریضه‌های توسل به امام رضا(ع) و عریضه‌های ارسالی به تولیت آستانه مقدسه رضویه را برای زائران می‌نوشتند.
فاطمی مقدم یادآور می‌شود: از دوران قدیم و مطابق اظهارات مسئولان سفره نذورات آستان قدس رضوی، تفکیک و خواندن مطالب عریضه‌ها و دلنوشته‌های زائران با رعایت کامل حریم شخصی و حفظ حرمت افراد و مراعات اصل رازداری انجام می‌شود.

به عشق امام رضا(ع) نامه می‌نویسند

در ادامه تهیه این گزارش، سراغ برخی از زائران و مجاوران بارگاه مطهر امام رضا(ع) رفتیم و نظراتشان را درباره موضوع این نوشتار جویا شدیم. برخی از این نظرات را به اختصار دنبال کنید.
«رضا نامور» چهل‌ساله از تهران: هرچند امام هشتم(ع) همه چیز را می‌دانند، اما از دوران قدیم همیشه نامه و عریضه حاجت به داخل ضریح مطهر می‌انداختند. شاید این روش، نوعی تسکین دل باشد.
«ساسان اسحاقی» سی‌ساله از گیلان: بعضی حرف‌ها را انسان اصطلاحاً رویش نمی‌شود با زبان ظاهری به امام رضا(ع) بگوید. من بعضی مواقع حاجاتم را روی کاغذ می‌نویسم و داخل ضریح می‌اندازم، به امید اینکه امام هشتم(ع) شفیع حاجاتم باشند. ناامیدی از درگاه امام رئوف(ع) قابل تصور نیست.
«ریحانه جلالی» بیست‌ساله از استان فارس: من خیلی کم برای کسی نامه می‌نویسم، با دنیای پر از فناوری‌های نوین و پیشرفته امروز مانند تلفن همراه، شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و... دیگر کسی برای دیگری نامه نمی‌نویسد، اما حرم امام رضا(ع) با جاهای دیگر فرق می‌کند. به عشق امام هشتم(ع) چندباری برای ایشان نامه نوشتم و داخل ضریح انداختم.
«غلامعباس یزدانی» هفتاد ساله از مازندران: از زمان‌های قدیم هر وقت از مازندران به مشهد مقدس می‌آمدیم، همشهری‌ها و همولایتی‌هایمان به ما نامه می‌دادند تا داخل ضریح امام رضا(ع) بیندازیم. خیلی‌ها در نامه با امام رضا(ع) از راه دور درددل می‌کردند. قربان امام رضا(ع) بشوم که مردم به عشق ضامن آهو، برایش نامه می‌نویسند.
«آرش کمالی» هجده‌ساله از آذربایجان شرقی: هرچند امام رضا(ع) با اراده خدای متعال، همه چیز را می‌داند و آگاه است، اما نامه نوشتن برای ایشان احساس عجیبی دارد. من خودم با نامه نوشتن برای ایشان، حس و حالم سبک‌تر و شاداب‌تر می‌شود.
«مریم توکلی‌پور» چهل‌وپنج‌ساله از زنجان: بعضی از دردها و خواسته‌ها را به‌جز خدا و امام رضا(ع) به شخص دیگری نمی‌توان گفت، حتی خانواده، همسر، پدر و مادر و... . در نامه‌نگاری برای امام رضا(ع) یک راز و رمزی نهفته است و آن اینکه ما نامه می‌نویسیم تا حرف دلمان را با امام رضا(ع) از طریق کاغذ و قلم بزنیم. هرچند ایشان امام معصوم است و موضوع همه نامه را پیش از نوشتن می‌داند.
«محمد رضایی» چهارده‌ساله از مشهد: من یک نامه نوشتم و یک نقاشی برای امام رضا(ع) کشیدم و دهه کرامت پارسال، داخل ضریح انداختم. راستش را بخواهید به عشق امام هشتم(ع) این کار را کردم، ایشان به همه نامه‌ها جواب می‌دهند.
«صادق کاظمیان» پنجاه‌ساله از اصفهان: نامه نوشتن برای امام رضا(ع) یک سنت قدیمی است، من از دوران بچگی یادم هست همیشه وقتی به مشهد می‌آمدیم، داخل ضریح امام هشتم(ع) نامه می‌انداختیم. به نظر من این کار دل است، زائران دوست دارند یک‌جوری دلشان با امام هشتم(ع) ارتباط برقرار کند.