تاریخ پرستاری در اصل چگونگی روند توسعه مراقبتهای پزشکی و پرستاری از انسانها در تمام سنین در خانواده با دیگر نهادهای اجتماعی چه بیمار و چه سالم را توصیف میکند. در ضمن تاریخ پرستاری به طور جداییناپذیری با توسعه دیگر رشتهها مثل پاتولوژی، پزشکی، علوم اجتماعی و آموزش و پرورش پیوند دارد.
همزمان با ایامی که یادآور جایگاه والای پرستاران و بزرگداشت مقام حضرت زینب کبری(س) است، برای بررسی ریشههای تاریخی، به سراغ آمنه موسوی، کارشناس مطالعات اسنادی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و او برایمان از تاریخچه و سابقه شغل پرستاری در دارالشفای امام رضا(ع) از دوره صفویه تا پهلوی با تکیه بر اسناد موجود در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی سخن گفت. در ادامه بخشهایی از گفتوگوی خبرنگار روزنامه قدس با این کارشناس ارشد رشته تاریخ را دنبال کنید. او حدود ۲۵ سال سابقه همکاری با این مدیریت را دارد.
سابقه واژه «بیماردار» و «پرستار» در دارالشفای امام رضا(ع)
شغل پرستاری در ایران دارای قدمتی دیرینه بوده به طوری که تاریخ آن به دوره باستان بازمی گردد. در طول تاریخ مردان و زنانی به عنوان پرستار، برای بیماران همجنس خود در بیمارستانها و مراکز درمانی مشغول به کار بودند. یکی از این مراکز، دارالشفای بارگاه مطهر امام رضا(ع) است که قدمت آن به دوره صفویه برمیگردد. اسنادی که از دوره صفویه مربوط به این مرکز درمانی به جای مانده نشان میدهد زنان همگام با مردان وظیفه مراقبت از بیماران را نیز برعهده داشتند. حدود ۹۵۴ شماره سند مربوط به دورههای مختلف به واژه «بیماردار» و هزار و ۹۴ شماره به واژه پرستار اشاره دارد که بیشترین اسناد به دورههای قاجار و پهلوی و کمترین آنها به دوره افشاریه مربوط است. این اسناد شامل موضوعاتی چون پرداخت مواجب، مستمری و وظیفه به صورت نقدی و جنسی، قبض رسید دریافت مواجب، هزینهها و خرید اشیا و لوازم برای دارالشفا، صورتحساب تحویلدار از بابت املاک موقوفه، انتصاب کارکنان، گزارش روزانه عملکرد کارکنان آستان قدس، عریضهها و درخواست افراد، مصارف ادویه و اغذیه بیماران، پرداخت تقاوی (پیشپرداخت) و مساعده به کارکنان، گزارش دفن اموات و... است. طبق اسناد مذکور واژه «پرستار» از اواسط دوره قاجار بهکار برده شد. اما پیش از آن، یعنی در دوران صفویه و افشاریه از پرستاران به عنوان بیماردار یاد کردهاند. اسامی مانند امیرسیدمحمد، میرمحمدصادق، ملاشمس، حاجی محمدسعید، ملاسمیع، فاطمه و طیبه در دوره صفویه و محمدعلی، شیخ اسماعیل، حسن، محمدرضا، آقاحسن، کلثوم، ظهره بانو و غیره از بیمارداران دوره افشاریه به شمار میروند. لازم به ذکر است در دوره قاجار هر دو واژه «بیماردار» و «پرستار» برای افراد به کار رفته است. همچنین در این دوره، بیمارداران یا همان پرستاران (مرد و زن) تحت سرپرستی یک مرد به نام «بیماردارباشی» مشغول به خدمت بودند. واژه «باشی» درج شده در اسناد، در واقع به معنی سرپرست است. نکته قابل توجه دیگر اینکه هر کدام از این مشاغل یعنی بیماردار و بیماردارباشی، نایب یا بردست ویژه خود داشت، به طوری که مثلاً در اسناد موجود از «ملامحمدحسن نایب بیماردارباشی» یاد شده است. وی که نایب سیدغلامرضا موسوی «بیماردارباشی» بوده، پس از مدتی جانشین او شده و به شغل بیماردار باشی منصوب شده است. همچنین ملاکامران در سال ۱۰۶۹قمری، نایب بیماردار بوده که در سال ۱۰۸۰قمری به شغل بیماردار منصوب شده است.
قدیمیترین سند پرستاری مربوط به دوران صفویه است
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، هزار و ۲۰۰ برگ سند مربوط به پرستاری موجود بوده که بیشتر این اسناد مربوط به پرداخت حقوق پرستاران دارالشفاست. نخستین سند با موضوع بیماردار مربوط به پرداخت مواجب به «مولانا قاسم علی ترشیزی» بیماردار دارالشفا در سال ۱۰۱۱ قمری است. در این سند که مربوط به قبض وصول دریافت مواجب به کارکنان دارالشفاست، وی مواجب خود را دریافت و سند را ممهور کرده و در سجع مهرش نام «عبده محمد قاسم» نمایان است.
همچنین تعداد بیمارداران در دوره صفویه حدود ۲۱ مرد و فقط سه زن بوده است. این تعداد در دوره افشاریه به ۱۳ مرد و دو زن کاهش مییابد. در دوره قاجاریه نیز به دلیل گسترش تشکیلات اداری آستان قدس رضوی از جمله مجموعه دارالشفای امام رضا(ع) و افزایش تعداد بیماران و کارکنان اداری در دارالشفا، تعداد پرستاران به تعداد میانگین هشت مرد و پنج زن در شبانهروز رسید. با توجه به اسناد موجود، گاهی پرستاران زن و مرد با هم نسبت فامیلی داشتهاند، زیرا رعایت مسائل شرعی و توجه به اخلاق اسلامی برای شاغلان این مجموعه بسیار مهم بوده است. همچنین برخی از پرستاران دارالشفا برای پرستاری از نوزادان شیرخوار که گاهی در اماکن متبرکه رضوی رها و به دارالشفا آورده میشدند، مشغول به کار میبودند. از نکات قابل توجه دیگر در این زمینه، حقوق بیمارداران است که در دوره صفویه ۱ تا ۳ تومان نقدی و ۱ تا ۲ خروار غیرنقدی سالیانه تعیین میشد و این میزان به ۴تومان نقد و ۸خروار غیرنقدی در دوره قاجار افزایش یافته است. البته این حقوق بسته به نوع، میزان و نحوه پرداخت و همچنین دوره تاریخی آن متغیر بوده است. به عنوان مثال در سندی به سال ۱۱۶۲ قمری و مربوط به پرداخت حقوق غیرنقدی بیمارداران در دوره افشاریه، به سه بیماردار مرد به عنوان بیماردار ذکور و یک بیماردار زن با عنوان بیماردار اناث اشاره شده است، به گونهای که به دو نفر از بیمارداران مرد و یک نفر بیماردار زن ۴خروار غله شامل گندم و جو و به یک بیماردار مرد ۸خروار غله تعلق گرفته، اما نصف این حقوق توسط انباردار به آنان پرداخت شده است. در سند دیگری مربوط به دوره قاجار به سال ۱۳۳۴ قمری تعداد پرستاران مرد هشت نفر و پرستاران زن به دو نفر افزایش یافته است. برخی از اسامی این پرستاران شامل کربلایی غلامحسین، کربلایی محمدعلی، کربلایی علی، غلامرضا و اسامی پرستاران زن شامل کربلائیه فاطمه، طاووس بنت بیبی کوچک و... است. البته همان طور که گفته شد، میزان پرداختی حقوق آنها با توجه به نوع و نحوه پرداخت و همچنین دوره تاریخی متغیر است، یعنی نوع پرداخت ممکن است مواجب، وظیفه و مستمری بوده یا اینکه نحوه پرداخت ممکن است روزانه، ماهانه یا سالیانه بوده باشد. از همه مهمتر اینکه این پرداخت مربوط به چه دوره تاریخی است؛ به طور مثال در عنوان سند مذکور که اشاره شد و مربوط به دوره قاجاریه است، چنین آمده: «... الواصل. به توسط اداره صندوق نقدی و جنسی آستانه مقدسه از بابت مواجب یک ماهه از شهر جمادی الاولی ۱۳۳۴ قمری، لغایت ۱۵ شهر جمادی الاخر، پرستاران دارالشفاء مبارکه سرکار فیض آثار...». (منابع: اسناد شمارههای ۵/۳۵۷۷۳، ۱۵/۳۶۴۷۲ و ۴۴/۱۴۲۴ مرکز اسناد آستان قدس)
آموزشگاه پرستاری برای بانوان
از جمله موضوعات دیگر در زمینه حرفه پرستاری، پرورشگاه آستان قدس رضوی است که همزمان با نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی (دوره پهلوی اول) تأسیس شد. البته پیش از آن و در دوره قاجار، مکانی به نام دارالرضاعه برای نگهداری و شیر دادن به اطفال بیسرپرست در دارالشفای آستان قدس وجود داشت، اما پرورشگاه به شکل جدید در سال ۱۳۰۷ شمسی افتتاح شد. تعدادی از کارکنان آن از جمله مدیر، معاون و پرستار آن زن بودند. در سال ۱۳۱۵ شمسی آموزشگاه پرستاری دختران در مشهد با همکاری بیمارستان امام رضا(ع) تأسیس شد که هدف از آن توسعه خدمات پرستاری و آموزشهای علمی به پرستاران برای خدمات بهینه به بیماران بود.
نظر شما