در این روزهای خاکستری که پرده‌ای از غبار و آلودگی، نفس شهر را تنگ کرده و آبی آسمان را پشت حجابی کدر پنهان می‌کند، شاید بیش از هر زمان دیگری، روح انسان محتاج پاکی است. نه فقط پاکی هوا که ریه‌ها را تازه کند، بلکه طهارتی عمیق‌تر که غبار را از روی دل و جان بزداید. در چنین فضایی، چهارشنبه‌ای دیگر از چهارشنبه‌های رضوی فرامی‌رسد و کلام نورانی امام رضا(ع) همچون نسیمی حیات‌بخش، جان‌ها را نوازش می‌دهد. آنجا که فرمودند: «مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ التَّنَظُّفُ»؛ پاکیزگی از اخلاق پیامبران است. (تحف‌العقول، ص ۴۴۲)این حدیث، یک منشور کامل است؛ دعوت به پاکی‌ای که از نظافت تن آغاز می‌شود اما در آلوده نکردن محیط زیست، پاکی کلام از دروغ و غیبت و طهارت نگاه از ناپاکی‌ها امتداد می‌یابد. این نگاه جامع، ما را به بازخوانی وظایف فردی و اجتماعی‌مان در قبال خود، جامعه و طبیعت دعوت می‌کند. برای درک عمیق‌تر این پیوند میان طهارت روح و جسم با مسئولیت‌پذیری اجتماعی به‌خصوص در دنیای مدرن، با حجت‌الاسلام طاهر قلیزاده، کارشناس دینی به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

در مکتب رضوی پاکیزگی از اخلاق انبیاست؛ یک اصل به ظاهر ساده اما بسیار عمیق. در دنیای امروز که با بحران‌هایی مثل آلودگی هوا و زباله‌های پلاستیکی روبه‌رو هستیم، این آموزه نورانی چگونه می‌تواند پلی باشد میان نظافت شخصی و ظاهری ما و آن مسئولیت بزرگ اجتماعی برای حفظ طبیعت و محیط زیست؟

مفهوم پاکیزگی در روایت امام رضا(ع) صرفاً به شست‌وشوی ظاهری محدود نمی‌شود، بلکه افقی گسترده‌تر دارد که هم نظم در رفتار فردی، هم طهارت درونی و هم رعایت حق دیگران در بهره‌مندی از محیطی سالم و آرام را دربرمی‌گیرد. قرآن کریم نیز در آیه ۲۲۲ سوره بقره این نگاه را تأیید می‌کند: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ». در این آیه، تطهیر فراتر از بهداشت فردی، به پاکی روحی و اجتماعی اشاره دارد. در جهان امروز که آلودگی‌های زیست‌محیطی سلامت عمومی و حتی امنیت نسل آینده را تهدید می‌کند، این روایت ظرفیت بازخوانی در حوزه حقوق خانواده و مسئولیت‌های شهروندی را دارد. همان‌طور که والدین موظف‌اند محیط خانه را پاک و ایمن نگه دارند، جامعه نیز وظیفه دارد محیط زیست را از آلودگی و زباله مصون دارد. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، تجربه محیط پاک سبب افزایش حس تعلق، آرامش و کاهش پرخاشگری می‌شود؛ برعکس، زیستن در محیط آلوده به اضطراب و بی‌نظمی رفتاری دامن می‌زند. بنابراین، آموزه امام رضا(ع) می‌تواند پلی میان نظافت شخصی و مسئولیت اجتماعی باشد: هر فردی که در نظافت جسم و جان خود کوشا باشد، به صورت طبیعی نمی‌تواند نسبت به آلودگی محیط بی‌تفاوت بماند. کاهش مصرف پلاستیک، مدیریت پسماند و احترام به طبیعت، در حقیقت امتداد همان اخلاق انبیاست که از خانه آغاز و به جامعه ختم می‌شود.

این اخلاق پیامبرانه چگونه از ظاهر عبور کرده و به باطن و آرامش روان ما می‌رسد؟ آیا به راستی، پاکیزگی جسم و محیط می‌تواند غبار اضطراب و آشفتگی را از روح انسان بزداید؟

در سیره رضوی، پاکیزگی نه صرفاً ظاهر، بلکه تجلی آرامش درونی و احترام به کرامت انسانی است. این نگاه با یافته‌های روان‌شناسی مدرن همخوانی دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد افراد در محیط‌های منظم و پاک، سطح اضطراب پایین‌تر و کارآمدی بیشتری دارند. بهداشت فردی نیز با کاهش احساس شرم و افزایش عزت‌نفس مرتبط است. قرآن به همین پیوند در سوره مدثر اشاره داشته و می‌فرماید ‌«وَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ». این آیه شریفه در نگاه نخست به پاکیزگی لباس اشاره دارد، اما در تفاسیر قرآن «ثیاب» به معنای نفس و عمل نیز به کار رفته است. ازاین‌رو این فرمان الهی افزون بر نظافت ظاهری، نمادی از ضرورت پالایش درون از آلودگی‌های اخلاقی و روانی است؛ چرا که در منطق دین، ظاهر و باطن همواره در پیوندی جدانشدنی قرار دارند. از منظر مشاوره خانواده نیز نظافت شخصی به شکل مستقیم بر روابط اثر می‌گذارد؛ فردی که به ظاهر و بهداشت خود بی‌اعتناست، پیام ناخواسته‌ای از بی‌احترامی به شریک زندگی یا فرزندان ارسال می‌کند. چنین وضعیتی می‌تواند به تعارض‌های زناشویی و حتی کاهش صمیمیت عاطفی بینجامد. برعکس، توجه به نظافت موجب احساس امنیت روانی و افزایش کیفیت ارتباط می‌شود. لذا در بُعد بالینی، روان‌درمانگران تأکید دارند انجام رفتارهای ساده‌ای مانند استحمام منظم، مرتب‌سازی اتاق یا رعایت بهداشت فردی می‌تواند به عنوان مداخله‌ای کمکی در درمان افسردگی و اضطراب به کار رود. از این منظر، آموزه امام رضا(ع) نوعی پیشگیری از اختلالات روانی و بسترساز سلامت روان جمعی است.

با این نگاه عمیق که پاکیزگی ظاهر، به آرامش باطن گره خورده است، حالا این مفهوم را به مقیاس بزرگ‌تری می‌بریم. اگر شهر را خانه مشترک همه ما بدانیم، چگونه می‌توان از سیره نورانی انیس‌النفوس(ع) الهام گرفت تا چهره شهرهایمان را از زخم زباله‌ها و آشفتگی‌های بصری پاک و آن را به فضایی آرام و سرشار از معنویت تبدیل کنیم؟

آلودگی‌های بصری و زباله‌های شهری تنها مسئله‌ای زیست‌محیطی نیستند، بلکه بر روان جمعی جامعه تأثیر منفی می‌گذارند. فضای آلوده می‌تواند احساس بی‌نظمی، خستگی ذهنی و حتی بی‌اعتمادی اجتماعی ایجاد کند. قرآن در وصف بندگان شایسته در آیه ۱۰۸ سوره توبه می‌فرماید: «وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ». این طهارت به مکان نیز تعمیم داده شده است، چنان‌که مسجد به عنوان مکان عبادت باید از هر آلودگی و زشتی دور باشد. سیره رضوی نشان می‌دهد پاکیزگی محیط زندگی، بخشی از اخلاق دینی است. از منظر حقوق خانواده، همان‌گونه که خانه باید برای رشد عاطفی و اخلاقی فرزندان پاکیزه باشد، شهر نیز خانه مشترک شهروندان است و آلودگی در آن به معنای تضییع حق عمومی است. از این رو الهام از سیره رضوی می‌تواند در قالب برنامه‌های شهری بروز یابد؛ از آموزش عمومی گرفته تا طراحی محیطی که روح معنویت را تقویت کند. مثلاً اصلاح دیوارنویسی‌های غیراخلاقی به طراحی‌های شهری، ایجاد فضاهای سبز محلی و اجرای طرح‌های کاهش زباله نه صرفاً اقداماتی فنی، بلکه تحقق بخشی از اخلاق پیامبرانه هستند. در این نگاه، شهر پاکیزه تنها به معنای خیابان تمیز نیست، بلکه فضایی است که انسان در آن احساس امنیت، آرامش و معنویت کند؛ همان چیزی که آموزه امام رضا(ع) بر آن تأکید دارد.

در دنیای امروز که مفهوم خودمراقبتی گاهی در اپلیکیشن‌های زیبایی و تبلیغات مصرف‌گرایانه خلاصه می‌شود، چگونه می‌توان با استعانت از سیره عالم آل‌محمد(ع) آموزه عمیق ایشان درباره پاکیزگی را بازتعریف کرد تا هم به بهداشت جسم توجه شود و هم از افتادن در دام ظاهربینی و مصرف‌گرایی نجات پیدا کنیم؟

متأسفانه در سال‌های اخیر، مفهوم «خودمراقبتی» گاهی به مصرف‌گرایی و وابستگی به برنامه‌های زیبایی یا محصولات لوکس تقلیل یافته است. حال آنکه آموزه امام رضا(ع) درباره پاکیزگی، فراتر از ظاهر و ناظر به کرامت انسان است. قرآن در سوره شمس می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا»؛ یعنی رستگاری در گرو تزکیه نفس است، نه صرفاً آراستگی بیرونی. از دیدگاه روان‌شناسی، خودمراقبتی واقعی شامل سه بعد جسمانی، روانی و معنوی است. محدود کردن آن به ظاهر، افراد را در چرخه مقایسه اجتماعی و اضطراب ناشی از مصرف بیش از حد گرفتار می‌کند. در بُعد حقوق خانواده نیز این نگرش پیامدهای منفی دارد؛ چرا که تأکید افراطی بر ظاهر می‌تواند زمینه‌ساز نارضایتی زناشویی یا فشار مالی بر خانواده باشد. بازتعریف آموزه امام رضا(ع) مستلزم این است که پاکیزگی به‌عنوان «سبک زندگی متوازن» معرفی شود: مراقبت از بدن از طریق بهداشت و تغذیه سالم، مراقبت از ذهن با پرهیز از محتوای مضر و مراقبت از روح با معنویت و دعا. چنین نگاهی مانع کاهش دادن پاکیزگی به کالای مصرفی می‌شود و نسل جدید را از این دام بیرون می‌آورد.

تاکنون از پاکی جسم، روح و محیط سخن گفتیم. اکنون به حساس‌ترین لایه می‌رسیم: زبان و رسانه. در روزگاری که یک حرف نسنجیده یا یک محتوای نادرست می‌تواند دل‌ها و ذهن‌ها را آلوده کند، چگونه می‌توانیم از سیره امام رئوف(ع) که منطق و کلامشان سرشار از مهر بود، برای تربیت نسلی بهره ببریم که به پاکی زبان و پاکی رسانه متعهد باشد؟

چنان‌که آمد سیره رضوی نشان می‌دهد نظافت تنها به بدن و لباس محدود نیست، بلکه شامل زبان و تعامل اندیشه نیز می‌شود. قرآن در آیه ۸۳ سوره بقره می‌فرماید: «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» یعنی با مردم سخن نیک بگویید. در عصر ارتباطات، زبان و رسانه دو ابزار اصلی تعامل انسان‌اند. اگر نظافت ظاهری بدون پالایش گفتار و محتوای دیجیتال باشد، جامعه به ظاهر پاک ولی باطناً آلوده خواهد شد. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، استفاده از کلمات توهین‌آمیز یا مواجهه مداوم با محتواهای غیراخلاقی، سطح پرخاشگری و اضطراب جمعی را افزایش می‌دهد. در مسائل خانواده نیز بسیاری از تنش‌های زناشویی و اختلافات والدین و فرزندان ریشه در زبان آلوده و محتوای رسانه‌ای ناصحیح دارد. تربیت نسل جدید نیازمند الگوسازی مثبت است: والدین و معلمان باید در عمل، پاکیزگی گفتار و انتخاب محتوای سالم را نشان دهند. همچنین می‌توان از ظرفیت قوانین و مقررات برای محدودسازی محتوای آسیب‌زا بهره برد، اما اساس کار، درونی‌سازی ارزش‌هاست. اگر انسان‌ها بیاموزند ابزار تعامل، بیشتر از اجسام نیازمند نظافت است، دیگر به‌راحتی زبان و فضای مجازی را آلوده نمی‌کنند. آموزه امام رضا(ع) در اینجا ما را به تربیت نسلی دعوت می‌کند که پاکیزگی را نه‌تنها در ظاهر، بلکه در زبان، اندیشه و رسانه زندگی کند.