به گزارش قدس آنلاین، هنر نمایش در ایران ریشههایی کهن دارد اما ظهور شکل مدرن آن و بهویژه گونه خیابانی، در دوره معاصر و پس از جنگ تحمیلی، رنگ و بوی جدیتر یافت. مطالعات نشان میدهند که از اوایل دهه ۱۳۶۰ (حدود سال ۱۳۶۸) اجرای تئاتر خیابانی به عنوان جریان جدیتر در ایران شکل گرفت؛ با ویژگیهایی چون کمتجهیزات بودن، اجرا در فضای باز و مخاطب عمومی از طرف دیگر، این گونه نمایشی توانست در جشنوارههایی مثل جشنواره سراسری تئاتر فجر از سال ۱۳۷۳ به جمع بخشهای اصلی بپیوندد. علت شکلگیری این گونه عمدتاً به امکان اجرا در فضای باز و با امکانات حداقلی، ارتباط مستقیم با مخاطب عام و نیاز جامعه به گونهای از نمایش که از سالنهای رسمی فراتر رود، بازمیگردد. از نمایشهای سنتی خیابانی در ایران – که آنها نیز در فرهنگ بومی وجود داشتهاند – تا اجرای مدرنتر، مسیر نسبتاً روشنی برای گسترش تئاتر خیابانی فراهم شد.
جشنواره تئاتر خیابانی مریوان
جشنواره بینالمللی تئاتر خیابانی مریوان اکنون یکی از مهمترین رویدادهای تخصصی این گونه هنری در ایران است. هجدهمین دوره این جشنواره از۳ تا ۸ آبان ۱۴۰۴ برگزار شد. دبیر این دوره، فاتح بادپروا است که از هدفگذاری جشنواره برای «تقویت روحیه امید و نشاط اجتماعی» سخن گفته است. طبق اعلام دبیرخانه، بخشهای متنوعی در این دوره در نظر گرفته شدهاند: بخش مسابقه تئاتر خیابانی، تئاتر محیطی، کودک و نوجوان، آیینی-سنتی، بینالملل، پژوهش، نیشتمان و کارگاههای آموزشی. مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کردستان اعلام کرده است که اولویتهای موضوعی این جشنواره مضامین دینی، انساندوستانه، ملی و حماسی، محیط زیست، جمعیت جوان و آگاهیبخشی در آسیبهای اجتماعی هستند. با این مشخصات، جشنواره مریوان نه صرفاً محلی برای اجرا بلکه فرصتی برای تبادل تجربه، ارتقای سطح هنری و گسترش مخاطب تئاتر خیابانی محسوب میشود.
امکانها و چالشها
بر اساس ویژگیهای تئاتر خیابانی (اجرا در فضای باز، مخاطب غیرحرفهای، ارتباط مستقیم با عبورکنندگان، عدم بلیتفروشی) باید گفت این گونه هنری امکانی منحصربهفرد برای رسیدن به مخاطب عام فراهم میکند. از منظر هنری، اجرای تئاتر در فضای شهری امکان خلق موقعیتهای نمایشی جدید، بهرهگیری از پویایی فضا، تعامل زنده با محیط و گریز از محدودیتهای سالن را به همراه دارد. بدیهی است که چنین فرم اجرایی میتواند پیامهای اجتماعی، فرهنگی و هنری را با سرعت و صراحت بیشتری به مخاطب منتقل کند. پژوهشها نیز به این ظرفیت تأکید داشتهاند. از منظر فنی، تئاتر خیابانی نیازمند کمترین امکانات تکنیکی، صرفاً نیروی انسانی چابک و فضایی مناسب است که این امر هزینهها را کاهش داده و امکان اجرا در نقاط مختلف شهر را فراهم میآورد.
با این همه، چالشهای جدی نیز وجود دارند. نخست اینکه مخاطب خیابانی پیشاپیش برای نمایش آماده نیست؛ ممکن است عبورکنندهای باشد که ناگهان با اجرا مواجه میشود و توجهش را معطوف نکند یا لحظهای از اجرا جدا شود. پژوهشها این مسئله را «مخاطب غیرقابلپیشبینی» مینامند که کار عوامل اجرای خیابانی را دشوار میکند. دوم اینکه چون غالباً فروش بلیت ندارد و اجراها معمولاً رایگان یا با هزینه اندک برگزار میشوند، پایداری مالی، ضمانت تولید، تأمین حداقل دستمزدها و حفظ کیفیت، همواره با مخاطره همراه است. سوم اینکه از آنجا که فضای اجرا باز است، عوامل محیطی مانند سر و صدا، اقلیم، عبور و مرور، تعامل مخاطبِ غیر متمرکز، همگی میتوانند کیفیت اجرا را تحت تأثیر قرار دهند. چهارم اینکه گذار از اجراهای زودبازده یا کمهزینه به تولیدات حرفهایتر در بسیاری مواقع با کمبود زیرساخت، آموزش و بودجه مواجه است.
روند برگزاری جشنوارهها، فایده یا نماد؟
برگزاری جشنوارههایی چون مریوان، اگرچه در ظاهر نماد پیشرفت تئاتر خیابانی است، اما تحلیل دقیقتری را میطلبد. از جنبه مثبت، این جشنوارهها بستر دیده شدن گروهها، تبادل تجربیات، آموزش از طریق کارگاهها، جذب مخاطب شهری و کشف استعدادها هستند. همچنین، موضوعات اجتماعی و محیط زیستی نیز در اولویت قرار گرفتهاند که نشانه ارتباط هنر با نیازهای عصر است. از سوی دیگر، جشنوارهها ممکن است به «جشنوارهزدگی» منجر شوند؛ یعنی صرفاً تمرکز بر ثبت نام و حضور گروهها بدون توجه جدی به کیفیت. علاوه بر این، اگر جشنواره تنها به چند روز اجرای فشرده محدود شود و پس از آن گروهها بدون حمایت به حالت معلق برگردند، تأثیرگذاری بلندمدت کاهش مییابد. بهعبارت دیگر، اجرای خیابانی نباید تنها در بستر جشنواره دیده شود بلکه نیازمند شبکهای مستمر از اجرا، نقد، آموزش، زیرساخت و مخاطبسازی است.
مزایا و معایب
از مزایای این جریان که البته کم هم نیستند میشود اشاره کرد به دسترسی عمومی به نمایش بدون هزینه، ارتباط مستقیم با محیط شهری، گفتوگو با مخاطب غیرمتخصص، قابلیت اجرا در نقاط متنوع، و بازتاب سریع مسائل اجتماعی. معایب نیز شامل پایداری مالی ضعیف، دشواری تضمین کیفیت، عوامل محیطی متغیر، نبود ضمانت اجرایی پس از جشنواره، امکان سطحی شدن تولیدات و تمرکز صرف بر جنبه نمایشی بدون آموزش یا پژوهش جدی است.
تئاتر خیابانی در ایران، از دهه حدوداً ۱۳۶۸ شکل گرفت و در دهههای بعد با حضور در جشنوارهها و شکلگیری رویدادهایی مثل جشنواره مریوان توانست ظرفیت تازهای برای هنر نمایشی ایجاد کند. جشنواره مریوان با برنامهریزی ویژه، بخشهای متنوع و هدفگذاری اجتماعی، نمادی از این جریان بهشمار میرود. اما بهمنظور بهرهگیری حداکثری از این شکل هنری، باید فراتر از اجرا در جشنواره فکر کرد: ایجاد ساختارهای مستمر حمایتی، توسعه آموزش و پژوهش، توجه به فضاهای شهری و مخاطب عام، و تضمین کیفیت تولیدات. در غیر این صورت، تنزل این جریان به «نمایش خیابانی صرفاً برای جشنواره» نه تنها فرصتها را محدود میکند بلکه مخاطب را نیز از تأثیرگذاری واقعی باز میدارد. با این نگاه میتوان گفت اگر تئاتر خیابانی ایران بتواند میان اجراهای لحظهای و جریان مداوم ارتباط برقرار کند، ظرفیتهای وسیعی برای تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی دارد؛ اما این مسیر بدون همت، سرمایه، آموزش و برنامهریزی پایدار سخت خواهد بود.
نظر شما