‏جایگاه حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) در منظومه فکری اسلام، جایگاهی بی‌بدیل و استثنائی است. برای درک گوشه‌ای از عظمت ایشان، کافی است به رفتار پیامبر اکرم (ص) بنگریم. منابع معتبر شیعه و سنی نقل کرده‌اند که هرگاه فاطمه (س) بر پدر وارد می‌شد، رسول خدا (ص) تمام‌قد به احترام او برمی‌خاست، به استقبالش می‌رفت، دستش را می‌بوسید و او را در جای خود می‌نشاند. (سنن ترمذی، ج ۵، ص ۷۰۰). این رفتار را نمی‌توان صرفاً به یک رابطه عاطفی پدر و فرزندی تقلیل داد؛ چرا که پیامبر (ص) به عنوان «انسان کامل» و خاتم انبیاء، هیچ‌گاه عملی از روی احساسات صرف انجام نمی‌دهد و رفتار او خود تبیین‌کننده جایگاه‌ها و حقایق است. این تکریم، تکریم مقام معنوی، عصمت و ولایت زهرای اطهر (س) بود. نزول سوره کوثر در شأن ایشان و معرفی او به عنوان «خیر کثیر» و منشأ ادامه نسل پاک نبوی، خود گواهی دیگر بر این مقام رفیع است. فاطمه (س) تنها یک زن برجسته در تاریخ نیست؛ او حجتی بر حجت‌های الهی و الگویی جامع است که می‌توان در تمام ابعاد زندگی از او سرمشق گرفت. این نوشتار می‌کوشد تا با نگاهی تحلیلی، جلوه‌هایی از این شخصیت جامع را در سه محور اصلی «خانواده»، «تربیت» و «جامعه» بازخوانی کند.

همسری، همراهی در مسیر عبودیت

بنیان زندگی مشترک حضرت زهرا (س) و امیرالمؤمنین (ع) بر پایه‌ای آسمانی و هدفی متعالی بنا شده بود: یاری یکدیگر در مسیر بندگی و اطاعت خداوند. این اصل، در همان اولین روز زندگی مشترکشان به زیباترین شکل بیان شد. هنگامی که پیامبر (ص) از حضرت علی (ع) پرسید: «همسرت را چگونه یافتی؟»، ایشان در پاسخی کوتاه و عمیق فرمودند: «نِعمَ العَونُ عَلی طاعَةِ الله» (او را بهترین یاور بر اطاعت خداوند یافتم). و زمانی که همین سؤال را از حضرت زهرا (س) پرسیدند، پاسخ شنیدند: «خَیرُ بَعل» (او بهترین شوهر است). (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۱۷). این دو جمله، منشور یک زندگی الهی است؛ زندگی‌ای که در آن، زن و شوهر نه رقیب، بلکه رفیق راه کمال یکدیگرند. سادگی شگفت‌انگیز جهیزیه و مهریه ایشان نیز ریشه در همین نگاه داشت. آن‌ها خوشبختی را نه در تجملات مادی، که در رضایت الهی و آرامش معنوی جستجو می‌کردند. در طول نه سال زندگی مشترک، حضرت زهرا (س) هرگز خواسته‌ای از امیرالمؤمنین (ع) مطرح نکرد که می‌دانست تأمین آن برای ایشان دشوار است. این اوج درک، فداکاری و رازداری در خانواده است. ایشان سختی‌ها و گرسنگی‌ها را تحمل می‌کرد، اما هرگز اجازه نمی‌داد غبار آن بر چهره همسرش بنشیند و او را شرمنده سازد. این رفتار، درسی بزرگ برای خانواده‌های امروز است که گاهی به دلیل چشم‌وهم‌چشمی‌ها و خواسته‌های مادی، اساس محبت و آرامش را متزلزل می‌کنند.

مادری، پرورش نسل پاک امامت

حضرت فاطمه (س) در نقش مادری، یک مربی کامل و بی‌نظیر بود. او به خوبی می‌دانست که فرزندانش، امانت‌های الهی و ادامه‌دهندگان راه نبوت و امامت هستند. از این رو، تربیت آنان را نه یک وظیفه صرف، بلکه یک عبادت بزرگ می‌دانست. روش تربیتی ایشان ترکیبی هوشمندانه از محبت، منطق، بازی و معنویت بود. ایشان برای فرزندانش تنها یک مادر نبود، بلکه یک هم‌بازی مهربان بود. در تاریخ نقل شده است که با فرزندش امام حسن (ع) بازی می‌کرد، او را به هوا پرتاب می‌کرد و این شعر را برایش می‌خواند: «اِشبِه أباکَ یا حَسَن / وَ اخلَع عَنِ الحَقِّ الرَّسَن / وَ اعبُد إِلهاً ذا مِنَن / وَ لا تُوالِ ذَا الإحَن» (پسرم حسن! مانند پدرت باش و ریسمان را از گردن حق بردار. خدای صاحب نعمت‌ها را بپرست و با کینه‌توزان دوستی مکن). (مناقب آل ابی‌طالب، ج ۳، ص ۳۸۹). در این بازی کودکانه، مفاهیم بزرگی چون حق‌طلبی، عدالت، توحید و تبری از دشمنان خدا به روح کودک تزریق می‌شود. ایشان میان فرزندانش مسابقات علمی و معنوی برگزار می‌کرد تا روحیه رقابت سالم و دانش‌اندوزی را در آن‌ها تقویت کند. توجه به عبادت از کودکی، احترام به شخصیت فرزندان و رعایت عدالت میان آن‌ها، از دیگر اصول تربیتی آن حضرت بود. امام خمینی (ره) با الهام از روایات می‌فرماید: «زنی که در حجره کوچک و خانه‌ای محقر، انسان‌هایی تربیت کرد که نورشان از بسیط خاک تا آن سوی افلاک می‌درخشد... صلوات و سلام خداوند بر این حجره محقری که جلوه‌گاه نور عظمت الهی و پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است.» این خانه کوچک، در حقیقت یک دانشگاه انسان‌سازی بود.

‏#### حضور اجتماعی، تبیین حق و هدایت

شخصیت حضرت زهرا (س) به محیط خانه محدود نمی‌شد. ایشان در بزنگاه‌های حساس تاریخ اسلام، نقشی فعال، بصیر و تأثیرگذار ایفا می‌کردند. ایشان یک مرجع علمی و پاسخگوی مسائل دینی و اجتماعی زنان مدینه بودند. روایت مشهوری وجود دارد که زنی نزد ایشان آمد و گفت مادر پیری دارم که در مسائل نماز مشکل دارد. آن زن سؤالات متعددی پرسید و حضرت با گشاده‌رویی به همه پاسخ دادند. وقتی زن از کثرت سؤالات خود شرمنده شد، حضرت فرمودند: «باز هم بپرس... من در برابر هر پاسخی که می‌دهم، از خداوند پاداشی دریافت می‌کنم که قابل قیاس با ارزش مادی نیست و هرگز خسته نمی‌شوم.» (بحارالانوار، ج ۲، ص ۳). این روایت، اوج تعهد ایشان به آموزش و هدایت جامعه را نشان می‌دهد. علاوه بر این، ایثار اجتماعی ایشان زبانزد بود. داستان بخشیدن تنها لباس عروسی خود به زن فقیر در شب ازدواج و همچنین ایثار سه روزه خانواده ایشان که در سوره انسان (آیات ۸ و ۹) جاودانه شد: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً»، نمونه‌هایی درخشان از روحیه مردم‌داری و توجه به نیازهای جامعه است. اوج حضور سیاسی و اجتماعی ایشان، در دفاع از حریم ولایت پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) متبلور شد. خطبه فدکیه ایشان، یک منشور کامل اعتقادی، سیاسی و اجتماعی است که نشان از عمق بینش، شجاعت و فصاحت آن بانوی بزرگوار دارد.

الگویی جاودان برای زن امروز

ممکن است این پرسش مطرح شود که چگونه می‌توان از شخصیتی که قرن‌ها پیش زندگی می‌کرده، برای دنیای پیچیده امروز الگو گرفت؟ پاسخ در این است که اصول و ارزش‌های انسانی، فراتر از زمان و مکان هستند. عفت، حیا، دانش‌اندوزی، مسئولیت‌پذیری، ساده‌زیستی، دفاع از حق و تربیت نسلی صالح، ارزش‌هایی هستند که هرگز کهنه نمی‌شوند. حضرت زهرا (س) به ما آموخت که هویت و ارزش زن به انسانیت اوست، نه به ظاهر و تجملاتش. او نشان داد که می‌توان در عین حفظ حیا و عفاف کامل، در مهم‌ترین عرصه‌های اجتماعی و سیاسی حضور فعال داشت. می‌توان در اوج سادگی و قناعت، خوشبخت‌ترین زندگی را ساخت و می‌توان در خانه‌ای کوچک، بزرگ‌ترین انسان‌های تاریخ را پرورش داد. در دنیای امروز که بحران هویت، مصرف‌گرایی و تزلزل نهاد خانواده بیداد می‌کند، بازگشت به سیره فاطمی یک ضرورت انکارناپذیر است. ایشان به ما می‌آموزد که زن می‌تواند هم یک همسر عاشق و فداکار، هم یک مادر مربی و انسان‌ساز، و هم یک عنصر فعال و آگاه در جامعه باشد، بدون آنکه هیچ‌یک از این نقش‌ها، دیگری را تضعیف کند.

‏

شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) یک شخصیت جامع و چندبعدی است که مطالعه هر بخش از زندگی ایشان، درسی بزرگ برای بشریت است. او تجسم آیه «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة» (احزاب، ۲۱) در قامت یک زن است. اسوه بودن ایشان محدود به زنان یا یک دوره تاریخی خاص نیست؛ بلکه هر انسان آزاده‌ای که به دنبال کمال و سعادت حقیقی است، می‌تواند نقشه راه تعالی خود را در آیینه وجود آن حضرت بیابد. پیروی از سیره فاطمی به معنای بازگشت به گذشته نیست، بلکه به معنای استخراج اصول جاویدان زندگی الهی و تطبیق آن با نیازهای امروز برای ساختن آینده‌ای روشن‌تر برای فرد، خانواده و جامعه است. او به راستی «کوثر» و خیر کثیری است که چشمه زلال معارفش تا ابد جاری خواهد بود.