در کنار وجود ظرفیت زائرپذیری در خراسان رضوی و به ویژه شهر مشهد، از مجموع ۲۵۰ رشته صنایع‌ دستی موجود در کشور، ۹۲ رشته در خراسان رضوی فعال است که از این تعداد، ۳۲ رشته بومی استان هستند. به عبارت دیگر، از این تعداد رشته، حدود ۳۰ درصد از کل رشته‌های صنایع دستی ایران در خراسان رضوی وجود دارد. از این رو این ظرفیت نه تنها بخشی از هویت فرهنگی این استان را شکل می‌دهد؛ بلکه می‌تواند ظرفیت بالایی برای توسعه اقتصادی ایجاد کند. تولید گلیم و فرش، فرت‌بافی و تولید مصنوعات با گوهرسنگ‌ها افزون بر ارزش فرهنگی، قابلیت تبدیل شدن به محصولی با ارزش اقتصادی را دارند و می‌توانند زنجیره‌ای از کسب ‌وکارهای کوچک و متوسط را در سطح استان ایجاد کنند و یک راهبرد موثر برای تقویت اقتصاد محلی باشند.
اما با وجود ظرفیت‌های بالای صنایع دستی در خراسان رضوی، هنرمندان معتقدند قوانین پیچیده و به روز نبودن قوانین موجب محدود شدن رشد اقتصادی این حوزه در کنار فرایندهای طولانی ثبت کارگاه‌ها، نبود ساختار حمایتی عادلانه و دشواری صادرات شده و فرصت‌های اشتغال، درآمدزایی و گردشگری قابل توجهی در این زمینه وجود ندارد.

صنایع دستی خراسان رضوی؛ از هنر سنتی تا اقتصاد خلاق

در همین زمینه نفیسه سادات سیف، یکی از هنرمندان در عرصه صنایع‌ دستی خلاق که با ترکیب طلا و صنایع‌ دستی سوغات جدیدی برای زائران بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) عرضه کرده، در گفت‌وگو با خبرنگار ما به فقدان تعریف‌های نو در جهش صنایع دستی به عنوان اقتصاد خلاق اشاره می‌کند و می‌گوید: صنایع ‌دستی یکی از ریشه‌دارترین و هویت‌سازترین بخش‌های فرهنگی است که ظرفیت اقتصادی، قابلیت صادراتی و توان اشتغال‌زایی گسترده‌ای دارد. با این حال، این حوزه در سال‌های اخیر بیش از هر چیز از نواقص قانونی و منطبق نبودن مقررات با واقعیت‌های امروز بازار آسیب دیده است؛ مشکلاتی که نه‌تنها مسیر توسعه را کند کرده؛ بلکه موجب شده بسیاری از هنرمندان، کارآفرینان و شرکت‌های خلاق نتوانند از ظرفیت‌های واقعی خود بهره ببرند.
وی به نبود تعریف به‌روز از صنعت خلاق و هنر صنعت می‌پردازد و ادامه می‌دهد: یکی از بنیادی‌ترین چالش‌ها، فقدان تعریف روشن و جامع از مفهوم صنعت خلاق و هنرصنعت در قوانین رسمی کشور است. در حالی که دنیا، صنایع‌ دستی را بخشی از اقتصاد خلاق و عرصه‌ای برای طراحی، نوآوری، فناوری، ارزش افزوده فرهنگی و تولیدات ترکیبی می‌داند؛ اما قوانین داخلی همچنان بر نگاه سنتی تکیه دارند و هنوز صنایع ‌دستی را در قالب همان الگوهای ۱۰۰ سال پیش تعریف می‌کنند؛ اما باید گفت امروز صنایع ‌دستی شامل محصولات فناور، طراحی مدرن، بسته‌بندی نوآورانه، تولید ترکیبی و حتی آثار مبتنی بر استارت‌آپ‌های فرهنگی است. نبود این نگاه تازه موجب شده گروه بزرگی از فعالان اصلاً در هیچ طبقه قانونی جای نگیرند. بازار صنایع‌ دستی در دهه اخیر به‌ طور کامل دگرگون شده و فروش برخط، صادرات خُرد، تولید سفارشی، شخصی‌سازی محصولات و شکل‌گیری برندهای خلاق، اصلی‌ترین جریان‌های بازار امروز هستند؛ اما قانون عملاً هیچ‌یک از این تغییرات را به رسمیت نمی‌شناسد.
این بانوی کارآفرین در صنایع ‌دستی خلاق، نتیجه تطابق نداشتن قوانین با شرایط واقعی و مدرن بازار را نبود چارچوب برای فروش اینترنتی، مشکلات جدی برای صادرات خرد و ارسال بین‌المللی، پیچیدگی و تداخل مجوزها، شناسایی نشدن مشاغل جدید مرتبط با صنایع ‌دستی، نبود حمایت برای کسب ‌و کارهای مبتنی بر طراحی و نوآوری و نبود پشتیبانی قانونی برای برندهای خلاق و شرکت‌های هنری می‌داند و می‌افزاید: قانون وقتی با بازار هماهنگ نیست، هنرمند و تولیدکننده مدام در حال عبور از سدهای نامرئی هستند. از ارسال یک بسته کوچک به خارج از کشور تا فروش برخط، هیچ‌چیز ساده و روشن نیست.
سیف با توضیح خلأ قانونی مالکیت فکری ادامه می‌دهد: یکی از مطالبات قدیمی هنرمندان، اصلاح قوانین بیمه و مالیات است. در قوانین فعلی، بیمه هنرمندان بسیار محدود، پرابهام و ناکارآمد است. بسیاری از رشته‌های جدید یا شاخه‌های نوآورانه حتی امکان ثبت در فهرست بیمه‌ای را ندارند و در قوانین مالیاتی هم نگاه درستی برای ماهیت صنایع ‌دستی تعریف نشده و گاهی فشار مالیاتی به‌ جای حمایت، تبدیل به مانع می‌شود. در حالی که محصولات صنایع ‌دستی بر پایه خلاقیت، اصالت فرهنگی، طرح و ایده شکل می‌گیرند، قوانین حفاظت از مالکیت فکری هنوز کارآمد و کافی نیست و بسیاری از طرح‌ها بدون اجازه کپی می‌شوند و ثبت طرح دشوار است و هنرمندان ابزار قانونی برای دفاع از آثار خود را ندارند. بخش مهمی از رشد صنایع ‌دستی در جهان از مسیر ترکیب هنرهای مختلف، استفاده از فناوری و به‌کارگیری مواد جدید اتفاق افتاده؛ اما در ایران، قوانین از تولیدات ترکیبی حمایت نمی‌کنند و این موضوع شامل ترکیب صنایع ‌دستی با طلا و نقره، تولید آثار مبتنی بر فناوری، استفاده از طراحی صنعتی در صنایع‌ دستی و خلق محصولات ترکیبی خلاق و مدرن می‌شود. نوآوری در قانون تعریف نشده و وقتی محصولی کمی متفاوت‌تر از قالب سنتی باشد، نه قابل ثبت است، نه قابل حمایت و نه حتی در دسته‌بندی رسمی صنایع ‌دستی قرار می‌گیرد و در این مرحله خلاقیت در صنایع دستی متوقف می‌شود.
این بانوی هنرمند با تأکید بر اصلاح قانون به عنوان ضرورت فوری برای توسعه واقعی صنایع‌ دستی ایران تشریح می‌کند: بازار و نسل هنرمندان و روش‌های تولید تغییر کرده و اقتصاد خلاق امروز نیازمند قوانین جدید، هوشمند، منعطف و آینده‌نگر است. اگر تعریف صنایع ‌دستی به‌روز و نوآوری در قانون پذیرفته شده، بیمه و مالیات اصلاح و حمایت از صادرات و مالکیت فکری تقویت شود، صنایع ‌دستی می‌تواند به یکی از ستون‌های اقتصاد فرهنگ و برند ملی ایران تبدیل شود و زمینه این اتفاق، همگرایی در ابعاد مختلف است.

چالش اصالت هنر دست در سایه ناکارآمدی قوانین

یکی دیگر از هنرمندان خراسانی که از هنرمندان برجسته حوزه زیورآلات کلکسیونی و دارنده چندین نشان ملی است، در گفت‌وگو با خبرنگار ما عنوان می‌کند: قوانین و مقررات موجود در حوزه صنایع دستی نه تنها موجب حمایت از هنرمندان نمی‌شوند؛ بلکه گاهی مانع رشد و خلاقیت آن‌ها می‌شوند. وظیفه هنرمند خلق اثر است؛ اما متأسفانه چارچوب‌های موجود در صنایع دستی سبب می‌شوند خلاقیت هنرمند محدود و گاهی حتی به سرخوردگی منجر شود.
حسین یساول ادامه می‌دهد: جشنواره‌ها، بازارها و فعالیت‌های حمایتی که قرار است در سطوح ملی و بین‌المللی به اجرا برسند، یا اصلاً اجرا نمی‌شوند و یا تنها محدود به گروه‌های خاص هستند و این بی‌عدالتی مانع دسترسی عادلانه هنرمندان به فرصت‌ها خواهد شد. احساس می‌شود در سطح اداری هیچ تخصص یا دغدغه‌ای برای توسعه بازار و حمایت از هنرمندان وجود ندارد و آن‌ها مجبورند خودشان برای بازار آثارشان تلاش کنند. از طرف دیگر مسئله بیمه و حمایت مالی چندان کارآمد نیست و فقط یک پوشش صوری است و کمک واقعی به هنرمند نمی‌کند. آنچه او نیاز دارد این است که آثارش به صورت مستقیم و بدون واسطه عرضه و ارزش واقعی کارش دیده شود.
وی یکی از مشکلات جدی را وضعیت خانه‌های هنرمندان و مدیریت این فضاها می‌داند و می‌گوید: این خانه‌ها قرار است وقف هنرمندان باشد؛ اما برخی تصمیم‌های ناعادلانه مانند اجاره دادن فضاها به پیمانکاران یا دریافت هزینه‌های اضافی، روند کار هنرمندان را مختل می‌کند. از طرف دیگر متأسفانه بعضی افراد با استفاده از ابزار صنعتی یا لیزر، آثار نیمه‌صنعتی را به عنوان هنر دست عرضه می‌کنند. این موضوع اصالت هنری آثار را مخدوش کرده و موجب سردرگمی خریداران و کاهش ارزش کار هنرمندان واقعی می‌شود.
این هنرمند درباره راهکار توسعه صنایع دستی توضیح می‌دهد: اصلاح قوانین و ساختار اداری، افزایش دانش بازاریابی و هنری مسئولان، ایجاد عدالت در تخصیص فرصت‌ها و حمایت واقعی از عرضه آثار، بخشی از راهکارهای توسعه صنایع دستی است و باید گفت تنها با حفظ اصالت و کیفیت آثار و امکان عرضه آن‌ها در بازارهای داخلی و بین‌المللی، صنایع دستی می‌تواند جایگاه واقعی خود را پیدا کند. هنرمند باید بتواند بدون محدودیت خلق کند، بازار آثارش فراهم باشد و اصالت کارش حفظ شود. اگر این اتفاق نیفتد، نه تنها هنرمند آسیب می‌بیند؛ بلکه هنر دست کشور نیز فرصت توسعه را پیدا نمی‌کند.

دوگانه قانون و خلاقیت در توسعه اقتصادمحور صنایع دستی

در زمینه نقش قوانین در توسعه صنایع دستی، معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ما تشریح می‌کند: با وجود تلاش‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال‌های اخیر برای رفع موانع تولید صنایع دستی، گاهی موازی‌کاری‌هایی میان وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی مختلف سبب می‌شود اثرگذاری قوانین کم یا حتی بی‌اثر شود. در خراسان رضوی؛ به‌ویژه در حوزه زیورآلات سنتی و تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، با چالش‌هایی مواجه هستیم که سایر استان‌ها ممکن است آن‌ها را کمتر تجربه کنند.
سمیه روانخواه ادامه می‌دهد: پیگیر یک موضوع کلیدی هستیم و آن شامل افزایش سقف صادرات نقره است. سقف فعلی صادرات نقره محدود به سه کیلوگرم است و در تلاش هستیم این سقف افزایش یابد تا تولیدکنندگان و اتباع بتوانند این محصول را خارج کنند.
وی در پاسخ به این پرسش که مرز استفاده از فناوری مدرن با توجه به اهمیت اصالت و تکنیک، در صنایع دستی کجاست، می‌گوید: این مرز بسیار حساس است. استفاده از ابزار و فناوری مدرن باید تنها به عنوان کمک‌کننده برای افزایش دقت و کیفیت محصول باشد، بدون آنکه اصل کار دستی و تکنیک سنتی خدشه‌دار شود؛ به‌عنوان مثال، در معرق‌کاری یا خراطی چوب، حرکت دست و ذهن هنرمند تعیین‌کننده است. اگر ابزار صنعتی جایگزین دست شود، دیگر محصول نمی‌تواند به عنوان صنایع دستی طبقه‌بندی شود.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره اقدام‌هایی در زمینه حمایت‌های قانونی از صنایع دستی؛ به ویژه در حوزه‌های مالیات، بیمه و مالکیت معنوی اظهار می‌کند: قانون معافیت مالیاتی برای فعالان صنایع دستی کاملاً مشخص است و ما در این حوزه از تولیدکنندگان حمایت می‌کنیم. با این حال، برخی مواقع اجرای قوانین با سلیقه‌های فردی مواجه می‌شود که تلاش می‌کنیم آن‌ها را رفع کنیم. در زمینه بیمه نیز دولت بخشی از حق بیمه فعالان صنایع دستی را پوشش می‌دهد و هدف ما توانمندسازی صنعتگران است تا بتوانند بدون وابستگی کامل به حمایت‌های دولتی، فعالیت خود را ادامه دهند. مالکیت معنوی و فکری در حوزه صنایع دستی به وزارت فرهنگ و ارشاد و دیگر متولیان مرتبط است. ما در حوزه میراث فرهنگی مهر اصالت ملی داریم که اثر هنری پس از داوری تخصصی دریافت می‌کند. با این حال، کپی‌برداری از آثار هنری در بازار اجتناب‌ناپذیر است. هنرمندان درجه یک باید مسیر ثبت برند و مالکیت اثر را دنبال کنند تا حقوق خلاقیتشان حفظ شود.
روانخواه درباره ایجاد خانه‌های صنایع دستی در مشهد، ظرفیت‌ها و تسهیل‌گری‌ها در این زمینه می‌گوید: خانه‌های صنایع دستی باید فضایی برای عرضه محصولات صنایع دستی، آموزش و ورکشاپ‌ها فراهم کنند و در عین حال، حفظ اصالت و تکنیک سنتی صنایع دستی رعایت شود. برای مثال، استفاده از تکنولوژی مدرن در تولید باید مکمل کار دست هنرمند باشد، نه جایگزین آن. هر فعالیت صنعتی که با نام صنایع دستی ارائه شود و معیارهای اصالت، تکنیک و مواد طبیعی را رعایت نکند، نمی‌تواند در این دسته‌بندی قرار گیرد. خانه‌های صنایع دستی باید ترکیبی از فروش، آموزش و پذیرایی محدود بوده و حداکثر ۲۵درصد فعالیتشان می‌تواند پذیرایی باشد. بخش خصوصی باید این خانه‌ها را اداره کند و ما در صدور مجوز، حمایت مالی و تسهیل‌گری‌های قانونی همراه خواهیم بود. هدف ما ایجاد کسب ‌و کار پایدار و برندینگ قوی برای صنایع دستی است و تجربه نشان داده بخش خصوصی؛ به ویژه در زمینه برندسازی موفق‌تر است.
وی در پایان تصریح می‌کند: تولیدکنندگان صنایع دستی باید خلاقیت، اصالت و کیفیت را همزمان حفظ کنند و از حمایت‌های قانونی و تسهیل‌گری‌ها بهره ببرند. دولت و وزارتخانه نقش پشتیبان را دارند؛ اما توسعه واقعی و پایدار به توانمندسازی بخش خصوصی و فعالان این حوزه بستگی دارد. در مجموع با رعایت قوانین، استفاده هوشمندانه از فناوری و حفظ اصالت، صنایع دستی خراسان رضوی می‌تواند رشد و شکوفایی چشمگیری داشته باشد.

سخن آخر...

بررسی دیدگاه هنرمندان و متولیان صنایع‌ دستی نشان می‌دهد مسئله اصلی این حوزه نه فقدان ظرفیت؛ بلکه نبود ساز وکارهای به‌روز برای اتصال هنر دست به بازار امروز است و شاید باید «خانه‌های صنایع‌ دستی» با بازتعریف و آسیب‌شناسی در ساختار خود به سمت «خانه‌های صنایع دستی مدرن» یا «خانه‌های تجربه هنر» حرکت کنند تا پاسخی عملی به این خلأ باشند و این یک پیشنهاد رسانه‌ای است که بی‌شک نیاز به تعریف چارچوب دارد؛ اما مقصود از خانه‌های صنایع دستی مدرن فضایی است که هم اصالت و تکنیک سنتی را حفظ کند و هم امکان عرضه، آموزش، برندسازی و تجربه‌محور شدن صنایع‌دستی را فراهم بیاورد تا حرکت به سمت اقتصاد صنایع خلاق هموارتر باشد. تحقق این مدل، نیازمند اصلاح قوانین، پرهیز از صرفاً نگاه حمایتی داشتن و واگذاری نقش اصلی به بخش خصوصی و ورود دانش است. اگر این اصلاح ساختاری به ‌درستی اجرا شود، صنایع‌ دستی خراسان رضوی می‌تواند از یک ظرفیت فرهنگی مغفول، به یک موتور واقعی اقتصاد خلاق و گردشگری تبدیل شده و به عنوان الگویی در عرصه منطبق شدن با جریان‌های روز هنری در عرصه ساختار دولتی مطرح شود.