در فرهنگ اسلامی «آرزو» معنایی و «طلب» معنای دیگری دارد. در دین ما از آرزو که گاه به امید هم پهلو میزند، به عنوان «رحمت الهی» یاد شده و طلب و درخواست از خداوند به مفهوم دعا نزدیکتر است. دعا در لغت به معنی صدا زدن و به یاری طلبیدن و در اصطلاح اهل شرع، گفتوگو کردن با حق تعالی، به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه او و یا به صورت مناجات و یاد صفات جلال و جمال ذات اقدس او است. (المصباح المنیر/ دفتر نشر الهادی/ ص۱۶و۱۷) هر چند در ذهن ما ممکن است آرزو و دعا همارز باشند، اما مرز باریکی میان درخواست از خداوند با مناجات و اعمال عبادی و آرزومندی در متون دینی ما وجود دارد. در مورد شب آرزوها «لیلةالرغائب» صحبت میکنیم؛ شبی که برای آن اعمال عبادی وجود دارد و برای نزدیکتر شدن انسان به خداوند در نظر گرفته شده است. در مورد جایگاه این شب در متون دینی و فتوای فقهی آن در ادامه با حجتالاسلام والمسلمین علی محمدزاده، مدرس سطوح عالی حوزه علمیه و دبیر حلقه اجتهادی فقه نظام اموال و عقود مدرسه عالی فقاهت عالم آلمحمد(ع) به گفتوگو پرداختهایم که مشروح آن را در ادامه میخوانید.
جایگاه لیلةالرغائب در باورهای دینی ما
حجتالاسلام والمسلمین محمدزاده با اشاره به نظر محققان درباره عظمت این شب و فضائل آن بیان کرد: با آغاز ماه رجب، بسیاری از مؤمنان به نخستین شب جمعه این ماه توجهی ویژه دارند؛ شبی که در فرهنگ دینی با نام لیلةالرغائب شناخته میشود. این نام، پیش از آنکه نشانه یک عنوان فقهی قطعی باشد، حامل پیامی تربیتی و معنوی است: دعوت به امید، توجه و بازگشت به خداوند.
در متون عبادی، روایتی مشهور نقل شده که این شب را زمان توجه ویژه رحمت الهی و استغفار فرشتگان برای بندگان معرفی میکند.در میان کتب احادیث و ادعیهای که از بزرگان شیعه به یادگار مانده است برای نخستین بار، مرحوم «سید بن طاووس» نویسنده کتاب شریف «اقبالالأعمال» روایت معروف به اعمال لیلةالرغائب را (البته بدون ذکر سند) نقل کرده است. البته این تعبیر را نیز اضافه میکند: «وجدنا ذلک فی کتب العبادات مرویا عن النبی(ص) و نقلته أنا من بعض کتب أصحابنا رحمهم الله» که بر اساس این فرمایش، نقل ایشان از کتب علمای شیعه است. پس از ایشان، علمای دیگری هم این موارد را ذکر کردهاند؛ به عنوان مثال علامه حلی در اجازه خود به بنی زهره، آن را با سندی از اهل تسنن آورده و یا علامه بزرگوار مجلسی نیز در جلد ۱۰۴ بحارالانوار آن را بدون بررسی اسناد بیان کرده است. همچنین مرحوم شیخ عباس قمی نیز به تبعیت از مرحوم سید بن طاووس و علامه حلی، فضیلت و اعمال این شب را در کتاب شریف مفاتیحالجنان نقل کرده است.هرچند پژوهشهای حدیثی نشان دادهاند سند این روایت از نظر علمی معتبر نبوده و انتساب قطعی آن به معصومین(ع) ثابت شده نیست، اما فقهای امامیه تصریح کردهاند این مسئله، مانع انجام اعمال عبادی این شب با نیت رجا نیست؛ یعنی با امید به رضای الهی، نه به عنوان دستور قطعی شرعی.
لیلةالرغائب، شب عطاهای بزرگ الهی
استاد حوزه در ادامه درباره معنایی که این شب چه از نظر لغوی و چه اصطلاحی دارد، اظهار کرد: از نظر علمی و لغوی «رغائب» جمع «رغیبة» و به معنای عطاها و بخششهای بزرگ است. در متون کهن عربی و پژوهشهای حدیثی نیز این واژه به آرزوهای ذهنی تعبیر نشده، بلکه ناظر به بذل و کرم فراوان است؛ بهویژه در معنای دینی، عطاهای مادی و معنوی که خداوند به بندگانش میبخشد.
اصطلاح «شب آرزوها» بیشتر یک تعبیر رایج و فرهنگیِ متأخر است و پشتوانه دقیق لغوی یا حدیثی ندارد. البته اگر این تعبیر به معنای دعا، طلب آگاهانه و امید به رحمت الهی فهمیده شود، میتواند در سطح تبلیغ عمومی قابل استفاده باشد، اما ترجمه دقیق و علمیِ لیلةالرغائب نیست.
بنابراین، معنای درست و قابل دفاع این است که لیلةالرغائب، شب عطاهای بزرگ الهی است؛ عطاهایی مانند مغفرت، توفیق، آرامش، اصلاح مسیر زندگی و گشایش در امور. این شب، دعوت به عمل، عبادت و بازگشت آگاهانه به خداوند است، نه صرف آرزوپردازی.
انسان خردمند به فرصتها نه نمیگوید
مدرس حوزه در ادامه با اشاره به فرصتشناسی انسانهای باایمان، افزود: انسانهای دیندار و خردمند، معمولاً نگاهشان به اینگونه شبها نگاهِ فرصتمحور است، نه عنوانمحور. یعنی بیش از آنکه در پی اثبات یا نفی عناوین خاص باشند، به این میاندیشند که در چنین فضایی از توجه عمومی و آمادگی قلبها چگونه میتوان به خدا نزدیکتر شد؟ این افراد با توجه به بهرههای موجود در مناسک مذهبی از این فرصتها استقبال میکنند. ازجمله این بهرهها و فرصتها میتوان به این موارد اشاره کرد:
از فضای معنوی آغاز ماه رجب بهره میبرند.
دل را برای یک سیر عبادی آرام و مستمر آماده میکنند.
به دعا، استغفار، مناجات و نمازهای مستحبی رو میآورند.
بدون ادعای قطعیت شرعی، با امید به رضایت الهی (قصد رجا) عبادت میکنند.
به تعبیر دیگر، انسان فرصتشناس در لیلةالرغائب به دنبال «اسم شب» نیست، بلکه به دنبال اثر شب در اصلاح رابطه با خداست؛ شبی که میتواند نقطه آغاز تصمیمهای جدیتر برای بندگی در ماه رجب، شعبان و رمضان باشد. ویژگی مهم انسانهای فرصتشناس این است که:
نه به بهانه عدم قطعیت سند حدیث، خود را از فیض محروم میکنند .
نه به دین چیزی نسبت میدهند که دلیل قطعی برای آن نداریم.
چه مبارک شبی و چه فرخنده سحری
دبیر حلقه اجتهادی فقه نظام اموال و عقود مدرسه عالی فقاهت عالم آلمحمد(ع) با اشاره به برکات اعمال عبادی این شب مطرح کرد: رسول خدا(ص) میفرماید: «هرکسی نخستین پنجشنبه ماه رجب را روزه بگیرد، سپس بعد از نماز مغرب و عشا، ۱۲ رکعت نماز بخواند و سپس حاجت خود را از خداوند بخواهد، انشاءالله برآورده خواهد شد»(إقبال الأعمال (ط - القدیمة)، ج۲، ص۶۳۲).
نمازی که در این شب وارد شده، ثمرهای ماندگار برای انسان دارد. بر پایه این نقل، پاداش این نماز در نخستین شب ورود به قبر به زیباترین و دلنشینترین صورت نزد انسان میآید؛ با چهرهای روشن و سخنی آرامبخش که مژده میدهد: «تو از سختیها و هراسها نجات یافتی».در این روایت، ثواب نماز بهگونهای توصیف میشود که مونس تنهایی انسان بوده، ترس را از او دور میکند و حتی در صحنه قیامت، چون سایهای آرامبخش همراه او است. پیام اصلی این بیان، تأکید بر این حقیقت است که یک عمل عبادی خالصانه میتواند آثاری عمیق و پایدار در دنیا و آخرت بر جای بگذارد.
در پایان خوب است بدانیم در مورد نحوه انجام اعمال عبادی و کیفیت و نحوه انجام آن در این شب مستند به کتاب مفاتیح اینطور نقل شده است: روزهداری در روز پنجشنبه اول ماه رجب و سپس اقامه ۱۲ رکعت نماز در شب جمعه، میان نماز مغرب و عشا که هر دو رکعت با یک سلام پایان مییابد. در هر رکعت، یک مرتبه سوره حمد، سه مرتبه سوره قدر و ۱۲ مرتبه سوره توحید قرائت میشود و پس از نماز، صلوات، ذکر، سجده و طلب مغفرت توصیه شده است. در پایان نیز انسان حاجت خود را از خداوند میطلبد (جزئیات اعمال در کتاب شریف مفاتیحالجنان ذیل اعمال ماه رجب بیان شده است).
نظر شما