صحن آزادی حرم مطهر رضوی به عنوان یکی از شاخصترین فضاهای معماری این آستان نورانی، همواره محل تلاقی شکوه معماری اسلامی ایرانی و حضور آرامشبخش زائران بوده است. این صحن که در امتداد تاریخ توسعه حرم مطهر شکل گرفته، با تناسبات چشمنواز، ایوانهای رفیع و تزئینات فاخر خود، نقش مهمی در هویت بصری و معنوی مجموعه اماکن متبرکه رضوی ایفا میکند. صحن آزادی گذرگاهی میان بخشهای مختلف حرم مطهر و بهمثابه فضایی مستقل، روایتگر دورهای مهم از تاریخ معماری آستان قدس رضوی است؛ دورهای که هنر، ایمان و کارکرد اجتماعی در هم تنیده شدهاند.
پایان موفقیتآمیز مرمت ایوان تاریخی
در میان عناصر شاخص این صحن، ایوان تاریخی تلگرافخانه جایگاهی ویژه دارد؛ ایوانی که سالهاست شاهد عبور میلیونها زائر و دلداده حضرت رضا(ع) بوده و با تزئینات اصیل و ساختار فاخر خود، یکی از نشانههای ماندگار هنر دوره قاجار در حرم مطهر بهشمار میآید. حفظ و نگهداری چنین آثار ارزشمندی، ضرورتی فرهنگی و تاریخی است و بخشی از رسالت مستمر حرم مطهر رضوی در صیانت از میراث معنوی و هنری این آستان مقدس محسوب میشود. در همین راستا، عملیات مرمت و استحکامبخشی ایوان تلگرافخانه با رویکردی علمی، دقیق و مبتنی بر اصول حفاظت میراث فرهنگی، به همت سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی به انجام رسید. عملیات مرمت و استحکامبخشی سطوح کاشیکاری هفت رنگی نما و بدنه داخلی ایوان تلگرافخانه (ایوان شمالی صحن آزادی) حرم مطهر امام رضا(ع)، پس از طی مراحل تخصصی و چندلایه، به همت استادکاران سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی با موفقیت به پایان رسید و یکی از شاخصترین فضاهای تاریخی حرم حضرت شمس الشموس(ع) بار دیگر جلوهای درخور شأن و قدمت خود یافت.
ایوانی در پیوند تاریخ، هنر و کارکرد شهری
ایوان تلگرافخانه که به دلیل مجاورت تاریخی با ساختمان تلگرافخانه و سپس مخابرات حرم مطهر به این نام شناخته میشود، از شاهکارهای معماری و هنر دوره قاجار بهشمار میآید. این ایوان با حدود ۷ متر عمق، ۱۷ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر ارتفاع، همواره یکی از گذرگاههای مهم زائران میان صحن نو (آزادی) و صحن عتیق(انقلاب) بوده و امروز نیز در قلب مجموعه اماکن متبرکه، نقشی مؤثر در خوانش معماری حرم مطهر ایفا میکند.
جلوههای کمنظیر کاشیکاری و خوشنویسی
تزئینات داخلی ایوان تلگرافخانه، مجموعهای کمنظیر از کاشیکاریهای نفیس دوره قاجار را در خود جای داده است؛ از قابهای کاشی با زمینه لاجوردی و طرحهای گل و مرغ تا کتیبههای نستعلیق سفید بر بستر لاجوردی و آیات قرآنی با خط ثلث که همگی از نمونههای ممتاز هنر کاشیکاری و خوشنویسی حرم مطهر رضوی بهشمار میآیند. کتیبه مشهور با مطلع «بیا ای لاجوردی طاق در گردون مینایی…» نیز از شاخصترین جلوههای هنری این ایوان است.
آسیبشناسی دقیق پیش از مرمت
بررسیهای تخصصی نشان میداد در گذر زمان، عوامل طبیعی همچون شوکهای حرارتی، کجبارانها، وزش باد و نفوذ رطوبت ناشی از بارندگیها، بههمراه فرسایش ملاتهای اتصالی پوسته تزئینی موجب بروز آسیبهایی در بدنه و تزئینات ایوان شده است. از سوی دیگر، نبود رسیدگیهای مقطعی، انجام تعمیرات غیراصولی و تعویضهای غیرهمگن کاشیها در دورههای مختلف و همچنین نشست جرم و آلودگی روی سطح کاشیها به دلیل قرارگیری حرم مطهر در پرترددترین نقطه شهری، بر شدت این آسیبها افزوده بود. این آسیبها بهصورت جداشدگی کاشیها و تزئینات هنری از بستر اصلی، ترک و شکستگی در کاشیها، خردشدگی و ریزش لعاب برخی قطعات، نبود بخشی از کاشیها و ناهمگونی نقش و رنگ در تعویضهای پیشین نمود یافته بود؛ موضوعی که ضرورت اجرای یک مرمت اصولی و حفاظتی را بیش از پیش آشکار میکرد.
آغاز مرمت اصولی با نظارت تخصصی
در همین راستا و در پی بررسی دقیق و مستمر وضعیت ایوان تلگرافخانه، تحت هدایت و نظارت عالیه کارگروه مرمت حرم مطهر رضوی، پروژه مرمت با هدف حفاظت از تزئینات تاریخی، جلوگیری از فرسایش بیشتر، بازآفرینی جلوههای اصیل معماری اسلامی ایرانی و تقویت اتصال پوسته تزئینی بدنه ایوان در دستور کار قرار گرفت. عملیات اجرایی پروژه به همت سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی در مهر ماه با ایجاد داربست و زیباسازی نمای کارگاه آغاز شد. سپس چربهبرداری دقیق از نقوش و سطوح کاشیکاری انجام گرفت و تمامی قطعات پیش از جداسازی، شمارهگذاری و مستندسازی شدند تا پس از پیادهسازی از بستر، فرایند مرمت، وصالی و بازگردانی آنها بدون کمترین خدشه به اصالت اثر انجام شود.
موزونسازی رنگ و تقویت اتصال پوسته تزئینی
کاشیهای ترکخورده مورد ترمیم و استحکامبخشی قرار گرفتند و کاشیهای مفقود یا به شدت آسیبدیده، بر اساس الگوهای اصیل و نقوش موجود، بازطراحی و ساخته شدند. طرحاندازی و نصب کاشیهای جدید با تطبیق کامل نقش، رنگ و بافت انجام شد تا هماهنگی بصری اثر حفظ شود. در پایان نیز ترمیم بندهای کاشیکاری و موزونسازی رنگی در محل اتصال قطعات صورت گرفت تا پیوستگی کلی پوسته تزئینی ایوان تقویت شود. ناحیه مقرنس ایوان که با کاشی معرق اجرا شده است، مرمت دقیق و اصولی را پشت سر گذاشت و در بخش رخ بام، کاشیهای هفترنگی پیشبر تثبیت و بازسازی شدند. همزمان، مستندسازی ساختار تاریخی ایوان و دورههای مختلف ساخت و تعمیرات آن انجام شد تا اطلاعات دقیق و قابل استناد برای آیندگان و پروژههای حفاظتی آتی ثبت شود. اصلاح و بهروزرسانی نورپردازی ایوان نیز از دیگر بخشهای پایانی این پروژه بود که به افزایش خوانایی و جلوهمندی تزئینات کمک کرده است.
تداوم یک مسیر حفاظتی تاریخی
نمای بیرونی ایوان تلگرافخانه که در دهه ۱۳۴۰ شمسی کاشیکاری شده بود نیز در این عملیات مورد توجه قرار گرفت تا هماهنگی میان بخشهای تاریخی و مرمتشده حفظ شود. این پروژه، ادامهای بر تلاشهای مرمتی پیشین بهشمار میآید؛ از اقدامات طاهر رضوی مصنعالتولیه در سال ۱۳۵۱ قمری گرفته تا مرمتهای حدود دهههای ۶۰ و ۸۰ شمسی. با پایان این عملیات، ایوان تلگرافخانه بار دیگر بهعنوان یکی از فضاهای شاخص معماری و هنر اسلامی ایرانی در حرم مطهر رضوی میدرخشد؛ ایوانی که اکنون، در سکوت کاشیها و درخشش رنگها، روایتگر تاریخ، هنر و حضور میلیونها زائری است که از زیر طاق آن عبور کرده و خواهند کرد و با مرمت اصولی و دقیق، شکوه آن برای نسلهای آینده حفظ و ماندگار شده است.
نظر شما