امیر جلیلی‌نژاد، روزنامه‌نگار و پژوهشگر در کارگاه مشهدشناسی روزنامه قدس، به تبیین نگاه‌های مختلف به مفاهیم زیارت و گردشگری مشهد پرداخت و گفت: زیارت و تجارت از زمان خلقت انسان تاکنون بوده است، اما آنچه امروز در شهرهای زیارتی و غیرزیارتی با آن مواجه هستیم، مفاهیم جدیدی همچون گردشگری و گردشگر است؛ در ادبیات جهانی، اسمیت گردشگران در طیفی قرار می‌گیرد که یک سمت آن زائران و در سمت دیگر گردشگران هستند. فلاشر معتقد است گردشگران مذهبی در میانه این طیف قرار دارند و به عقیده راسل، گردشگران مذهبی و فرهنگی در یک گروه قرار دارند.
تفاوت‌های زائر و گردشگر
وی افزود: در مجموع براساس تعریف جهانی، توریسم(گردشگر)، پدیده جدید، معاصر و مربوط به عصر مدرن است (انسان عصر جدید برای آنکه بتواند با موضوعی مثل تاریخ ارتباط برقرار کند، نگاه موضعی و باستان‌شناسانه به پدیده‌های قدیم شامل تاریخ، زمان، سنت و فرهنگ‌های مردمان پیشین و افراد مقدس و غیرمقدس می‌اندازد) در حالی که زیارت، براساس تعریف یکی از متفکران ایرانی، مظهر جهان سنّت‌محور است به این معنا که زائر برای عبادت کردن به جایی می‌رود که در عین تذکر تاریخی، تجربه معنوی و اتصال به معبود داشته باشد.
این روزنامه‌نگار اظهار کرد: توریست کسی است که با نگاه محاسبه‌گرانه و بر مبنای مسائل مادی همچون تفریح، طبیعت‌گردی، فرهنگ‌گردی و... از شهر خود خارج می‌شود، جالب بودن و قرابت داشتن برایش لذت‌بخش است و اصولاً برای تماشای دنیا و یا افزودن معلوماتش سفر می‌کند، اما زائر صرفاً با هدف معنوی و نگاه بی‌غرض به امور مادی سفر کرده و دنبال لذت‌های معنوی، گسستن از دنیا و تقویت اعتقادات قلبی است. همچنین زائر می‌خواهد برای اتصال به معبود، در خود تغییر ایجاد کند، اما توریست در پی تغییر نیست و درنهایت به دریافت ساده معلومات اکتفا می‌کند.
احتساب زیارت در ذیل گردشگری ساده‌انگارانه و بدون مبنای فکری است
جلیلی‌نژاد در ادامه به نگرش‌های موجود درباره مفاهیم زیارت و رابطه آن با گردشگری، اشاره و تصریح کرد: نگرش سهل‌گیرانه، زیارت را از شاخه‌های گردشگری و ذیل آن می‌داند که نگاهی بسیار ساده‌انگارانه به موضوع زیارت است و گذشته از اینکه طرفداران معدودی در ایران و جهان دارد، فاقد مبنای فکری قابل اتکا نیز هست، چراکه گردشگری را امری بسیط می‌داند؛ بدین معنا که هرچه شبیه گردشگری باشد یا شاخص‌های شبیه گردشگری داشته باشد، بدون توجه به مبنا و خواستگاه آن موضوع، ذیل گردشگری دسته‌بندی می‌کند.
از زیارت تک مقصدی تا گردشگری مذهبی
وی با بیان اینکه در مقابل این دیدگاه، نگاهی فلسفی و عمیق به زیارت وجود دارد که آن را در چند لایه طبقه‌بندی می‌کند؛ اضافه کرد: نخستین لایه که برگرفته از ادبیات جامعه‌شناسی بومی ایران است، زیارت
تک مقصدی یا سفر فقط به منظور زیارت است که از مهم‌ترین و باسابقه‌ترین اشکال سفر در تاریخ بشر به شمار می‌رود و بیشترین سفرنامه‌های زیارتی در این زمینه نگاشته شده است. در میان نخبگان علمی و مذهبی کشور، بیشترین تأکید بر زیارت تک مقصدی است. سفر حج و اربعین را مهم‌ترین مصادیق این‌گونه زیارت در ادیان ابراهیمی به‌ویژه اسلام می‌توان بر شمرد.
جلیلی‌نژاد با بیان اینکه در لایه نخست مفهوم زیارت دارای قداستی است که همگان را به خدمت رساندن به زائر به عنوان یک امر معنوی ترقیب می‌کند، اضافه کرد: لایه دوم نگرشی نسبت به زیارت، مسائل تفریحی مکمل زیارت (مانند استفاده از شهربازی معارفی، کبوترانه، قدمگاه‌های حضرت رضا(ع) و کوهسنگی به عنوان قدمگاهی منتسب به حضرت رضا (ع) در مشهد) که هم‌راستا با زیارت هستند بر حالت معنویت زائر پس از زیارت اثر تقویتی می‌گذارند.
وی اذعان کرد: در لایه سوم نیز گردشگری مذهبی مطرح می‌شود که برخلاف قدمت مفاهیم زائر و زیارت حتی در دنیا هم مفهومی جدید بوده و بیشتر مدیران فن سالار (تکنوکرات) که طی ۶۰ سال گذشته به‌ویژه دو دهه اخیر در مشهد فعالیت داشته‌اند، دارای چنین نگاهی به حضور مسافران در شهر بوده‌اند.
اصل بنیادین گردشگری مذهبی، میزان منفعت اقتصادی زائر برای شهر است
جلیلی‌نژاد، اصل بنیادین گردشگری مذهبی را میزان منفعتی که از حضور زائر در شهر حاصل می‌شود، دانست و گفت: در این نگاه که میان بیشتر مسئولان هم رواج دارد، مدیران قائل به تلاش برای ماندگاری بیشتر زائر در شهر به منظور کسب منفعت مالی بیشتر بوده و برخلاف نگاه زیارت تک مقصدی و مفهوم خدمت به زائر، مانند سایر نقاط دنیا به دنبال منفعت حاصل از حضور گردشگر هستند که به حوزه‌های مختلف مانند هویت شهری ضربه‌های جدی می‌زند و مهم‌تر از همه، مفهوم زیارت را از یک امر مهم معنوی و قدسی به یک کالا تبدیل می‌کند.
وی ادامه داد: این در حالی است که زیارت تک مقصدی حتی با نگاه اقتصادی، مانند یک قنات با آب روان با حجم مشخص طی ده‌ها سال است با لایروبی می‌توان دبی آب آن را افزایش داد، اما در گردشگری مذهبی، مانند حفر چاه عمیق عمل می‌شود یعنی تا زمان و حد مشخصی، آب وجود دارد اما پس از آن حتی با افزایش عمق هم دیگر آبی وجود نخواهد داشت.
پیامدهای نگرش گردشگری مذهبی به زیارت؛ پیشی گرفتن اصالت منفعت بر معنویت
این روزنامه‌نگار، کمرنگ شدن مفهوم «حج فقرا» در رابطه با زیارت امام رضا(ع) طی دو دهه گذشته را حاصل نگاه گردشگری مذهبی و تغییر نگرش به مفهوم زائر دانست و با طرح این پرسش که اکنون زیارت برای محرومان تا چه حد قابل دسترسی است؟ افزود: در نتیجه نگرش گردشگری مذهبی، شاهد افزایش بیش از حد تعداد هتل‌ها و هتل‌آپارتمان‌ها در مشهد هستیم به نحوی که اکنون بنا بر برخی آمار بیش از ۵۱ درصد کل ظرفیت اقامتی ایران در مشهد قرار دارد، اما ضریب اشغال این ظرفیت در بیشتر اوقات سال پیش از همه‌گیری کرونا نیز خالی بوده است.
جلیلی‌نژاد با اشاره به رشد روزافزون و انفجاری مجتمع‌های تجاری و رستوران‌ها در مشهد، یادآور شد: سرانه مجتمع‌های تجاری در دنیا به ازای هر هزار نفر، یک واحد تجاری و در ایران به ازای هر ۳۳۰ نفر یک واحد تجاری است در حالی که این رقم در مشهد با تعداد افزون بر هزار و ۱۰۰مجتمع و حدود ۱۵۰ هزار واحد تجاری به حدود هر ۲۲ نفر یک واحد تجاری فارغ از ابعاد آن واحد رسیده است و شهرداری نیز مانع نمی‌شود چراکه برایش انتفاع و آورده مالی دارد.
وی همچنین به تبعات نگاه گردشگری مذهبی در ابرپروژه شهری بافت پیرامون حرم اشاره و اظهار کرد: پیش از اجرای طرح نوسازی در سال ۱۳۷۲، ۷۲هزار نفر در بافت پیرامون حرم زندگی می‌کردند که اکنون این تعداد به کمتر از ۱۲هزار نفر رسیده است، این محلات از بافت ساکن که اکثراً مذهبی بوده‌اند خالی شده و به جای آن تعداد پرشماری هتل‌های پنج ستاره و هتل‌آپارتمان‌ها ساخته شده است. در نتیجه افزون بر اینکه نظارت درون‌محله‌ای کاهش یافته یا به کل از بین رفته است، امروز با محلات مرده‌ای مواجه هستیم که مستعد انواع آسیب‌های اجتماعی است یعنی همان دلیلی که به خاطر اصلاح آن، به بافت ورود کردند.
این پژوهشگر شهری، رواج استفاده از عنوان «مشهد» به جای مفهوم «مشهد مقدس» و «شهروند» به جای «مجاور» و تغییر نام دکه‌های راهنمای زائر به راهنمای گردشگر در شورای شهر پنجم را از دیگر پیامدهای نگرش گردشگری مذهبی به شهر زیارتی نام برد و افزود: این در حالی است که مشهد تا ۱۵۰ سال گذشته به «ارض اقدس» مشهور بوده و ساکنان آن، به عنوان مجاور حرم، همتراز و هم‌ارزش با زائر محسوب می‌شدند.
به گفته جلیلی‌نژاد، در نتیجه نگاه گردشگری مذهبی به زیارت، سمت و سوی توسعه شهر، از حرم دور و زیارت برای عده زیادی از مجاوران دشوار شده است. همچنین در پی این نگاه، دیگر مراکز تفریحی مرسوم همچون پارک ملت و کوهستان پارک، پاسخگوی گردشگر مذهبی نبوده و ساخت مجتمع‌های تفریحی جدید در شهر به‌ویژه پارک‌های آبی (که از فضاهای گردشگری محض و بدون توجه به اقتضائات مشهد وام گرفته شده)، افزایش یافته است به گونه‌ای که در کل ایران فقط یک پارک آبی سرپوشیده در تهران وجود دارد اما در مشهد چهار پارک آبی در حال بهره‌برداری و دو پارک نیز در حال ساخت است.
وی با بیان اینکه زیر پوست نگاه گردشگری مذهبی، اصالت منفعت بر معنویت پیشی گرفته است، تصریح کرد: در لایه چهارم، همان مقدار اندکی هم که در گردشگری مذهبی به زیارت توجه می‌شد، تقلیل یافته و این‌گونه می‌شود که افراد می‌گویند برای خرید و تفریح به مشهد می‌رویم و اگر امکانش بود، زیارت هم می‌رویم؛ یعنی زیارت از هم عرضی با گردش و تفریح هم پایین‌تر دیده می‌شود.
زیارت موزه‌ای
سردبیر سابق روزنامه قدس ادامه داد: نگرش به زیارت در لایه پنجم، به گردشگری و سیاحت با نگاه کاملاً اقتصادی می‌رسد که در واقع تداوم نگرش بنیاد فرح در ۴۷ سال پیش و کاملاً متضاد نگاه حرم‌شهری (همه جای شهر را به مثابه حرم دیدن) است؛ در این لایه، مدیران نه تنها هیچ اهمیتی برای مکان زیارتی قائل نیستند، بلکه معادل‌هایی را برای آن می‌سازند و پررنگ می‌کنند و در واقع امر قدسی به یک موضوع هنری مانند موزه (مانند واتیکان در رم) تبدیل می‌شود که در محدوده آن، حرمت‌ها رعایت می‌گردد اما در خارج از آن هیچ قید و بندی وجود ندارد. این نگاه در زمان طاغوت، با اعتراض جدی علما و اندیشمندان لغو شد اما آلترناتیوهای حرم به عنوان نماد ملی‌گرایی همچنان پررنگ ماند که در نتیجه آن به جای اینکه مشهد حول مکان قدسی خود یعنی حرم، گسترش دایره‌ای پیدا کند، به سمت توس گسترش بیضوی پیدا کرده است.
مدیران شهری و دیدگاه‌های امام و رهبری
جلیلی نژاد در ادامه به تشریح دیدگاه‌های امام خمینی(ره) و رهبر انقلاب درباره جایگاه شهر زیارتی پرداخت و گفت: به فرموده امام خمینی(ره)، امام هشتم(ع) ولی‌نعمت فکری، مادی و معنوی برای ملت ایران است. رهبر معظم انقلاب نیز معتقدند امام رضا(ع) نه فقط برای ایران بلکه برای جغرافیای زندگی ولایی و شیعی در کل جهان تشیع، ولی‌نعمت و مرکز پمپاژ معنویت هستند. سؤال اینجاست مدیران و مسئولان شهر چقدر از این جایگاه مشهد و این دیدگاه‌ها آگاه بوده‌اند و در مدیریت شهر چه برنامه‌هایی برای اجرا و به ثمر رسیدن این جایگاه مشهد دارند.
نظر شما