روایات متعددی از شیعه و اهل سنت در فضیلت این قبرستان رسیده و برخی کتاب‌ها فصلی را به این عنوان اختصاص داده‌اند. دکتر احمد خامه‌یار یکی از پژوهشگران و نسخه‌شناسان حوزه دین است که در کتابی مفصل به این قبرستان و آثار تاریخی آن پرداخته است. کتابی که به گفته او نگارشش را چند سال پیش به سرانجام رسانده ولی چاپش تا به امروز میسر نشده بود.
دکتر احمد خامه‌یار، دکترای تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران در صفحه‌اش در فضای مجازی نوشت: «کتاب «بهشت بقیع: بازنمایی قبرستان مقدس بقیع بر پایه منابع و مدارک تاریخی و هنری»، جدیدترین اثر علمی من است که سیر تحولات نخستین و مقدس‌ترین قبرستان مسلمانان و روند شکل‌گیری زیارتگاه‌های آن را در طول تاریخ بررسی می‌کند. در این اثر تلاش کرده‌ام با مطالعه تطبیقی میان منابع مکتوب (شامل متون تاریخی و سفرنامه‌ها) و مدارک ترسیمی ـ تصویری (شامل نگاره‌های هنری و عکس‌های قدیمی)، وضعیت قبرستان بقیع را پیش از تخریب آن بازنمایی کنم.
کتاب در سه فصل با عناوین «بقیع در گذر تاریخ»، «نگاره‌های بقیع» و «عکس‌های قدیمی بقیع» به نگارش درآمده است. فصل نخست کتاب در سه محور شکل گرفته؛ در محور نخست به سیر شکل‌گیری و توسعه قبرستان بقیع و پیدایش گنبدهای آن تا زمان تخریب آن‌ها به دست وهابیان، در محور دوم تاریخچه و تحولات معماری گنبد ائمه بقیع(ع) و در محور سوم نیز به معرفی و بیان تاریخچه سایر گنبدها و زیارتگاه‌های این قبرستان پرداخته است.
فصل دوم کتاب، آلبومی از نگاره‌های هنری بقیع در نسخه‌های خطی و آثار هنری اسلامی است. برای هر نگاره، در کنار اطلاعات نسخه‌شناسی آن‌ها، شرح دقیقی ارائه شده و سبک ترسیم و شیوه بازنمایی قبرستان بقیع در آن تحلیل شده است. فصل سوم به عکس‌های قدیمی بقیع تا پایان دوره عثمانی و پیش از تخریب گنبدهای آن به دست دولت سوم سعودی اختصاص داشته و توضیحاتی اجمالی درباره هر یک از عکس‌ها دربردارد.
کار پژوهش و نگارش کتاب را در پاییز و زمستان ۱۳۹۵ به سرانجام رسانده‌ام؛ اما به عللی خارج از اراده من، چاپ آن تا بهار امسال به تأخیر افتاده است. کتاب در حال حاضر مراحل پایانی انتشار را طی می‌کند و به امید خدا در روزهای آینده از زیر چاپ خارج خواهد شد. «بهشت بقیع» در ۲۱۲ صفحه به قطع خشتی به صورت نفیس و چهار رنگ با حمایت انجمن میراث اسلامی و از سوی نشر اندیشه میراث منتشر خواهد شد».
خامه‌یار در مصاحبه‌ای که چند سال پیش با خبرگزاری کتاب ایران انجام داده بود، از تلاشش در این کتاب برای بررسی تحولات این قبرستان به لحاظ معماری در دوره‌های مختلف تاریخی پرده برداشته و گفته بود: «می‌دانیم قبرستان بقیع مقدس‌ترین قبرستانِ مسلمانان از زمان مهاجرت رسول خدا(ص) به مدینه بوده و وجود زیارتگاه‌های شخصیت‌های مقدس صدر اسلام مانند چهار امام معصوم شیعیان شامل امام حسن مجتبی، امام زین‌العابدین، امام محمد باقر و امام جعفر صادق(ع) و همچون فرزندان و همسران رسول خدا(ص) و حتی شخصیت‌های مقدس اهل سنت مانند عثمان بن عفّان خلیفه سوم و مالک بن انس امام مذهب مالکی، عاملی بوده تا این قبرستان همیشه مورد توجه مسلمانان باشد. بناهای یادمانی متعددی که روی قبور این شخصیت‌ها وجود داشته، از جلوه‌های شاخص و برجسته میراث معماری مسلمانان در مدینه ـ دومین شهر مقدس مسلمانان ـ بوده که متأسفانه بر مبنای پاره‌ای عقاید افراطی و متعصبانه، حدود ۱۰۰ سال پیش تخریب شده و امروزه جز سنگ‌چین‌هایی کوتاه، چیزی از آن‌ها باقی نمانده است.
درباره قبرستان بقیع تا کنون چندین اثر منتشر شده که هر یک از آن‌ها، بخشی از تاریخ این قبرستان را برای ما روشن کرده است (از جمله البقیع قصّة تدمیر آل سعود للآثار الإسلامیة فی الحجاز، اثر یوسف الهاجری؛ بقیع الغرقد فی دراسة شاملة اثر محمد امین الامینی؛ تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره اثر محمد صادق نجمی؛ تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد اثر سیدعلی قاضی‌عسکر و دانشنامه بقیع شریف اثر محمد نوری) اما من در این کتاب تلاش کرده‌ام تحولات قبرستان بقیع را به‌ویژه از منظر معماری در دوره‌های تاریخی مختلف بررسی کنم.
کتاب بهشت بقیع دارای سه فصل با عناوین بقیع در گذر تاریخ، نگاره‌های هنری بقیع و عکس‌های قدیمی بقیع است. در فصل نخست کتاب، پژوهش نسبتاً مفصلی درباره شکل‌گیری قبرستان بقیع و تاریخچه و تحولات و روند پیدایش زیارتگاه‌های مختلف آن در گذر تاریخ و نیز تاریخچه و توصیف معماری گنبد و ساختمان زیارتگاه ائمه بقیع(ع) و تاریخچه و بررسی اعتبار تاریخی سایر زیارتگاه‌های این قبرستان انجام شده است. فصل دوم به نگاره‌های هنری بقیع در نسخه‌های خطی و آثار هنری اسلامی، همراه با شرح و توصیف دقیق هر یک از این نگاره‌ها اختصاص دارد. فصل سوم نیز شامل عکس‌های قدیمی بقیع و معرفی و توصیف آن‌هاست.
از مهم‌ترین دستاوردها و یافته‌های پژوهشی ارائه شده در این کتاب، نظریه‌ای است که درباره خاستگاه و الگو و شکل معماری گنبد ائمه بقیع(ع) مطرح کرده و نشان داده‌ام شکل و الگوی این گنبد، برگرفته از مقابر ساخته شده در دوره اول سلجوقی در فلات مرکزی ایران به‌ویژه شهر قم و مناطق نزدیک به آن (از جمله آستانه حضرت معصومه(س) در قم و به طور مشخص برج مقبره‌های خرقان قزوین) است. همچنین درباره پیشینه و اعتبار تاریخی برخی از زیارتگاه‌های بقیع از جمله بیت‌الاحزان، مزار حلیمه سعدیه و مسجد ابی‌بن کعب نظریات جدید مطرح کرده‌ام که پژوهشگران قبلی به این نتایج نرسیده بودند».
او همچنین در بخش دیگری از این مصاحبه با انتقاد از تمرکز روی میراث مکتوب و بی‌توجهی پژوهشگران به آثار هنری اسلامی گفته بود: «من همیشه تلاش کرده‌ام شیوه کارم این طور باشد که تنها به منابع مکتوب بسنده نکنم. به نظر من کتیبه‌ها، دیوارنگاره‌ها و آثار هنری به عنوان اسناد قابل بررسی و منابعی برای پژوهش است که به صورت کارهای میان‌رشته‌ای می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. نقدی به تراث‌پژوهان دارم، اینکه ما گاهی بسیار به میراث مکتوب اهمیت می‌دهیم درحالی‌که به آثار هنری باقی‌مانده در دل بناهای معماری آن‌گونه که باید اهمیت نمی‌دهیم».
نظر شما