به گزارش قدس آنلاین، در حالی که گفته می‌شود راه‌گذر چین به اروپا می‌تواند با یکسان‌سازی تعرفه‌ها و رویه‌های حمل‌ونقلی سهم قابل‌توجهی از حجم ترانزیت چین به اروپا را به مسیر ترانزیت شرقی غربی ایران سوق دهد، اما  کارکرد راه‌گذر ارس محل مناقشه است که آیا این کریدور یک مسیر جدید برای تنوع‌بخشی به گذرگاه‌های ارتباطی در منطقه است یا به تقویت و ایجاد یک معماری جدید امنیتی توسط کشور آذربایجان در مرزهای شمالی ایران منجر خواهد شد؟

برای بررسی بیشتر مزایا و معایب توسعه خط‌آهن ایران - آذربایجان از نظر اقتصادی و امنیتی با دکتر اباذر براری، مشاور رئیس و معاون امور بین‌الملل فدراسیون حمل‌ونقل و لجستیک ایران و محمد صادق ترابی‌فرد، کارشناس اقتصاد بین‌الملل و کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گفت‌وگو کردیم که در زیر می‌خوانید.

لزوم تنوع بخشی به کریدورهای ارتباطی در منطقه

دکتراباذر براری مشاور رئیس و معاون امور بین الملل فدراسیون حمل و نقل و لجستیک ایران تامین منافع ملی را در گرو گسترش و تنوع مسیرهایی بین المللی که از کشور گذر می کنند می داند و می افزاید: با وجود اینکه یک پروژه بین المللی علیه ایران در حال رقم خوردن است تا کشور ما را از مسیر تبادلات بین المللی کنار بگذارند ایران همچنان در حال تنوع بخشی به کریدورهای حمل و نقل و ارتباطی خود در منطقه است.

وی می گوید: در طی 20 سال گذشته که گذرگاه های بین المللی در حال توسعه هستند هر از گاهی صحبت از مسیرهایی است که برای دور زدن ایران طراحی شده اند این در حالی که مسیر ایران چه در کریدور شمال به جنوب و چه در کریدور شرق به غرب بهترین، ارزان ترین و امن ترین مسیری هست که باید به ان توجه داشت. با آگاهی از این مساله نباید در دام برخی نگاه های قومیت گرا و غیره بیفتیم که منافع ملی کلان ما و چشم انداز ما رو خدشه دار کند.

براری با اشاره به اینکه هر چقدر کشوری، در مسیر ترانزیت بین المللی و  گذرگاه رفت و آمدهای مسافری و تجاری باشد، در بلند مدت امنیت بیشتری دارد می افزاید: هر چقدر کنار گذاشته شدن یک کشور از دامنه تعاملات بین المللی راحت تر باشد، تامین امنیت آن کشور نیز سخت تر و چالش برانگیزتر خواهد شد، به همین دلیل علیرغم انتقاداتی که وجود دارد رویکرد این دولت در توسعه مناسبات بین المللی و توجه به گذرگاه های بین المللی قابل دفاع می دانم. راه اندازی بحث راه اهن شلمچه به بصره که سالها متوقف مانده بود و توجه ویژه ای که به کریدور شمال به  جنوب وجود دارد که البته به خاطر جنگ روسیه و اوکراین تا حدودی با توقف مواجه شد نشان می دهد یک نگاه مثبت و کلانی به این حوزه وجود دارد.

منافع خط آهن ایران-آذربایجان برای کشورهای منطقه

این استاد دانشگاه با یادآوری اینکه ما از سه مسیر با شمال کشور در ارتباط هستیم می افزاید: یکی از مسیرها ترکمنستان و سرخس است که اهمیت ویژه ای دارد چون علاوه بر اینکه ما را به شرق روسیه نزدیک می کند به برخی کشورهای مهم حوزه C.I.S از جمله قزاقستان و تاجیکستان و ازبکستان متصل می کند. امکان سوآپ را هم فراهم می کند. این مسیر برای آن کشورها هم اهمیت ویژه ای دارد چون دسترسی سختی به اب های ازاد دارند و ما اگر این مسیر را فعال کنیم، دربلند مدت منافع کلانی از آن خواهیم برد.

براری می افزاید: مسیر دوم مسیر دریایی کاسپین هست که چالش های زیادی دارد و محل بحث ما نیست. سومین مسیر با اهمیت که نگاه اقتصادی و امنیتی درباره آن وجود دارد از گرجستان، آذربایجان و ارمنستان سه کشور مهمی که در شمال روسیه هستند می گذرد. در طی سالهای مختلف که حمل کالای کشور از این مسیر عمدتا زمینی به سمت مسکو عبور می کرد چالش های زیادی را با گمرک آذربایجان داشتیم، این کشور هم رقیب منطقه ای ما در حوزه اقتصادی است و هم اینکه به واسطه نوعی نگاهی که بین 4 کشور مهم این منطقه یعنی ایران، ارمنستان و اذربایجان و ترکیه وجود دارد و نوع مناسباتی که بین ایران و ترکیه با ان دو کشور وجود دارد، همیشه چالش برانگیز بوده و مساله را حاد کرده است. از جمله اینکه در طی این سالها کشورمان درگیر مناقشاتی در حوزه قره باغ و نخجوان و مناطق اختلافی بین اذربایجان و ارمنستان بوده است و موضع گیری کرده است.

تناقض قطع مسیر ایران و ارمنستان با منافع ملی

معاون امور بین الملل فدراسیون حمل و نقل و لجستیک ایران تاکید می کند: راه حلی که  به نظر می رسد ما بتوانیم بخشی از این چالش ها را حل کنیم استفاده از مسیر کریدوری است. الان مسیر ایران برای ارمنستان که با ترکیه دچار مشکلات تاریخی بوده جذاب است. قطع این مسیر حتما با منافع ملی ایران در تناقض هست و هر دولتی با هر رویکردی باید مقابل این نگاه بایستند. قطع مسیر ما و ارمنستان این کشور مهم را در اختیار اذربایجان و ترکیه قرار خواهد داد. که به نظرم بسیار خطرناک و چالش برانگیز هست و در راس حاکمیت به این مساله واقف هستند.

 می افزاید: اما با اذربایجان باید چه کنیم، با وجود یک نگاه امنیتی قوی به اذربایجان ولی ما باید از منظر اقتصادی هم به این کشور نگاه داشته باشیم. تا الان مسیر ما و اذربایجان جاده ای بوده و از مسیر ریلی اخلال زیادی بوده و علیرغم اینکه روسیه بسیار متمایل هست که این مسیر وصل بشود تا بتواند خودش هم دسترسی خوبی داشته باشد این اتفاق نیفتاده است. اگر ما مسیر دریایی را کنار بگذاریم که کم هزینه ترین نوع حمل در دنیا به حساب می اید در بحث مسیر جاده ای حتما مسیر ریلی مسیر به صرفه تر و امن تری هست و بنابراین اتصال این مسیر می تواند مهم باشد و ثمرات زیادی هم از بعد اقتصادی برای روسیه، ایران، و اذربایجان و هم منطقه به همراه داشته باشد.

احتمال اهمال آذربایجان در باز شدن مسیر ریلی

این کارشناس اقتصاد حوزه بین الملل با اشاره به اینکه آذربایجان رقیب اقتصادی محصولات کشاورزی محسوب می شود که ما به روسیه می فرستیم می افزاید: باز شدن مسیر ریلی امکان ایجاد چالش را برای گمرک اذربایجان کم می کند و بنابراین پیگیری دولت برای انجام این امر باید جدی باشد. پیگیر نبودن ما می تواند  با اهمال اذربایجان همراه بشود و این پروژه به سرانجام نرسد.

کارشناس حوزه بین الملل می گوید: ایجاد این کریدور ضمن اینکه می تواند در راستای بهبود امنیت کشور باشد، از باب اقتصادی هم هزینه های حمل را که یک هزینه جدی در بحث صادرات محسوب می شود کاهش خواهد داد. از سوی دیگر می توانیم برای اتصال به ارمنستان یک پروژه جدید طرح کنیم که تا به عنوان هاب ریلی منطقه مطرح باشیم. به این نکته هم باید توجه کنیم که اگر ما به این مسیر تن ندهیم، حتما ترکیه مسیرهای موازی را پیش خواهد برد.

مزیت های خط آهن برای ایجاد ثبات در منطقه

معاون امور بین الملل فدراسیون حمل و نقل و لجستیک ایران تاکید می کند: اذربایجان هم کشوری است که تمایل دارد به اب های ازاد دسترسی داشته باشد و یکی از راه هایش می تواند حتما مسیر ایران باشد که به خلیج فارس ارتباط پیدا می کند. می توانیم در بحث سواپ با اذربایجان تعامل جدی تری داشته  باشیم و توجه کنیم که طرف آذری رقیب استراتژیکی در منطقه ماست و تلاش دارد از باب فرهنگی هم ورود کند و می تواند خسارت های بلند مدت زیادی برای کشور به همراه داشته باشد. بنابراین باید مسئولین توجه ویژه ای بکنند این خط اهن و این مسیر را با امنیت فارغ از موضوعات دیگر برای اذربایجان باز بکنند تا یک امیدواری در این کشور ایجاد بشود که می توانند از مسیر ایران برای مبادلات بین المللی خودشان استفاده کنند. باز شدن این مسیر غیر از  منافع اقتصادی و حق ترانزیت، به ایجاد ثبات در منطقه نیز کمک می کند و دست هایی را که می خواهند نقش ایران را در مسیر گذرگاه های بین المللی کمرنگ تر کنند نیز کوتاه خواهد کرد.

وی با اشاره به اینکه انتظار برای قرارگرفتن در مسیر کریدورهای بین المللی خیال خامی است  می گوید: ما نباید منتظر ایجاد کریدور و نقشه از پیش طراحی شده برای حضور در این مسیرها باشیم و حتما باید خودمان کریدورهای مختلفی که صدر و ذیلش از چارچوب ایران می گذرد را تعریف کنیم. استفاده از ظرفیت بندر چابهار در جنوب، بندر امیر آباد و انزلی  و توسعه آن در شمال، استفاده از خطوط مختلف ریلی، استفاده از مسیر جاده ای، همه اینها باید همزمان در دستور کار قرار بگیرد و نقش بخش خصوصی و سرمایه گذاران خارجی همه باید در همین مسیر باشد.

براری تاکید می کند: به نظرم جایگاه یک کنفرانس مهم بین المللی در خصوص معرفی و بسط جایگاه ترانزیتی ایران در تقویم ایران خالی است و این اتفاق حتما باید بیفتد تا سرمایه گذاران، صاحبان بخش خصوصی و بخش دولتی کشورهای مختلف با اعداد و ارقام با بحث مفاهیم کمی نسبت به نقش و جایگاه ایران در حوزه ترانزیت و حمل و نقل بین المللی واقف بشوند و از ان استفاده کنند چون تعریف گذرگاه بدون استفاده از ذی نفعان توهم و رویایی بیش نیست.

آسیب های ایجاد مسیر جدید راه گذر ارس

محمد صادق ترابی فرد کارشناس امور بین الملل در گفت و گو با خبرنگار قدس می گوید: اگر بخواهیم از لحاظ تاریخی به ماجرا نگاه کنیم، از زمانی که کشور اذربایجان تشکیل شد؛ ایران برای دسترسی خاک اصلی جمهوری اذربایجان به جمهوری خود مختار نخجوان یک مسیری از طریق بیله سوار و اصلاندوز ایجاد کرده بود. یعنی اگر از روی نقشه نگاه کنیم این مسیر خود قره باغ  را هم دور می زند. بعد از جنگ قره باغ، طرف اذری یک شبکه بزرگراه ها در قره باغ ایجاد کرد که یکی از ان ها به نزدیکی مرز ارمنستان و ایران در منطقه ای به نام آغ بند می رسد که الان توافقی که انجام شده این هست که از این آغ بند تا مرز جلفای ایران، یک مسیر زمینی جدیدی ایجاد بشود. تا اینجا نکته ای که وجود دارد این است که با ایجاد چنین مسیری کلیه فعالیت های اقتصادی که قبلا از مسیر قبلی یعنی از پارس اباد و اصلان دوز و بیله سوار از بین خواهد رفت و این فعالیت های ترانزیتی و حمل و نقلی که اذربایجان از خاک ایران صورت می داد از مناطقی خواهد گذشت که مناطق سکونت جدی محسوب نمی شوند. لذا این اسیب اولی در رابطه با راه گذر ارس خواهد.

به رسمیت شناختن دوفاکتوی زنگزور از سوی ایران

وی می گوید: نکته دوم این است که اصل اتصال خاک اذربایجان به خاک نخجوان، در منظرسیاسی دولت باکو به این بر می گردد که به واسطه آن اتصالات جدی گروه کشورهای ترک فراهم و تشکیل بشود. در کلان ماجرا اتصال میان اذربایجان و نخجوان برای دولت باکو در راستای پیشبرد سیاست کشورهای ترک هست. مادامی که طرف ایرانی، قصد داشته باشد که این اتصالات را تقویت کند و نسبت به تقویت این اتصالات بازیگری داشته باشد یعنی اولا کریدور زنگزور را دوفاکتو  پذیرفته است و ثانیا اتحاد کشورهای ترک را پذیرفته است. ما چیزی را به رسمیت شناختیم که از لحاظ هویتی ضد خودمان تعریف می شود.

وی تاکید می کند: مسیر رسیدن اذربایجان به ترکیه از دوفاکتوی زنگزور است  یعنی خود زنگزور نیست ولی همان کارکردها را می تواند داشته باشد. این مسیر هنوز اقتصادی نشده است، مادامی که طرف ایرانی همچین سیاست هایی را پیاده می کند برای پیشبرد این اتصالات و زیر ساخت ها دارد کمک می کند به اینکه ان ایده کلان سیاسی اقتصادی هم بشود و با گرفتن یک سایز اقتصادی قابل اعتنا قدرتش بیشتر هم خواهد شد.

پیامی که به طرف ارمنستانی مخابره می شود

وی با یاداوری این نکته که جانمایی نقاطی که این راهگذر از ایران دقیقا در مجاورت مرز ارمنستان هست تاکید می کند: پیام صریح و واضحی که به طرف ارمنی داده می شود این هست که موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران در قبال کریدور زنگزور از این جهت مخالفت بوده است که این کریدور از خاک ایران نمی گذشته است. یعنی طرف ارمنی این طور با خودش فکر می کند که اینها مشکلشان این بود که این کردویر از خاک کشور خودشان رد نمی شدو فلذا ما علاوه بر اینکه ابزارهای اذربایجان را توسعه می دهیم  اهرم هایی را تولید می کنیم که طرف ارمنی برود به سمت این که خودش این مسیر کریدوری را راه بندازد و سر میز مذاکره با ترکیه و اذربایجان بنشیند و کریدور زنگزور را ایجاد بکند و در اخرالامر شاید 5 سال اینده وضعیتی را شاهد خواهید بود اذربایجان هم از طریق ایران و هم از طریق ارمنستان اتصالات خودش را به نخجوان و در نتیجه ترکیه توسعه داده است. حال وقتی این دو مسیر متوزان شکل گرفته طرف اذری دست بالاتر را خواهد داشت و اینکه ما فکر کنیم با توسعه همچین راه گذری در مهار راهبردی باکو اقدامی انجام دادیم ایم خیال خامی خواهد بود. لذا از منظر توازن سیاسی هم این راهگذر یک نفع راهبردی برای باکو خواهد داشت.

آذری ها دنبال یک معماری امنیتی غیر ایرانی غیر روسی

این کارشناس اقتصاد بین الملل با بیان اینکه باکو از منظر هویتی و قومیتی نیازمند این هست که تمایزات جدی با کشور شمالی خودش روسیه و کشور جنوبی اش ایران ایجاد کندتا بتواند اساس موجودیت خودش را به اثبات برساند می افزاید: آذری ها همیشه در پی این هستند و خواهند بود که تمایزات جدی میان خودشان و ایران و روسیه راه بیندازند این تمایزها باعث نشود که ایران و روسیه نفوذ جدی در این کشور داشته باشند. لذا سیاست کلان طرف اذری بر این مبناست که یک معماری امنیتی غیر روسی و غیر ایرانی را توسعه بدهد و در این راستا ارتباطات جدی با رژیم صهینونیستی و ترکیه ایجاد کرده است. از این حیث اگر به کریدور زنگزور نگاه کنیم این کریدور یک ماهیت امنیتی دارد. یعنی زمانی که کردیور زنگزور توسعه پیدا کند اتفاقی که خواهد افتاد این است که ابزارهای امنیتی باکو توسعه پیدا می کند و تصور اینکه بخواهیم با رفتار تجاری و  اینکه برای انها راه گذار ایجاد کنیم می توانیم این معماری امنیتی را بر هم بزنیم یک تصور بسیار خام است.

تقویت ابزارهای امنیتی و بر هم خوردن توازن سیاسی

ترابی فرد تاکید می کند: وقتی ابزارهای طرف مقابل را بدون اینکه تضمینی از او بگیرید و  بدون اینکه اهرم هایی برای خودتان توسعه بدهید که در روز مبادا بتوانید آن را مهار کنید، شما با این طرح معماری امنیتی اذربایجان را تقویت می کنید. در واقع با این کار در کوره داغ ساختن یک معماری امنیتی جدی در باکو دمیده می شود و در اینده برای ما یک عامل متخاصم ایجاد خواهد کرد. پس از نظر امنیتی و اقتصادی و از نظر توازن سیاسی و از نظر کلان هویتی دلایل عدیده ای وجود دارد که این کار بسیار ناپخته بوده و بدون ارزیابی های جدی بوده است.

وی تصریح می کند: عامل اساسی که باعث شده ما این خسارت محض را بخوریم این است که در کشور ما در ذهنیت مدیران کریدورها به عنوان مسیرهای حمل و نقلی و ترانزیتی شناخته می شوند و این تصور باعث شده که قاعده بازی را ما نفهمیم و به راحتی طرف مقابل بتواند ما را در نقشه بزرگی که در سر دارد بازی بدهد. این نکته بسیار جدی هست. در کل این انذار را می دهم که این تصور از کریدورها باعث وارد امدن یک خسارت بزرگ به منافع ملی و امنیت ملی می شود.