این شیوه آموزشی ازجمله آداب درسی و یکی از مهم‌ترین روش‌های تحصیلی نظام آموزشی حوزه علمیه است که از دیرباز در میان طلاب علوم دینی شیعه مرسوم بوده است.
اصطلاح «بحث طلبگی» مفهومی جاافتاده در میان حوزویان و حتی جامعه است؛ چراکه مباحثه، ریشه تاریخی عمیقی در حوزه‌های علوم دینی دارد.
اساتید علوم دینی چهار مرحله را برای ماندگاری درس در حافظه و فهم بهتر آن پیشنهاد می‌کنند: پیش‌مطالعه که قبل از شروع درس انجام می‌شود، حضور در درس، مطالعه پس از درس و مباحثه.
بهتر از یک ماه تکرار
خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب آداب المتعلمین که برای آشنایی با آداب طلبگی نگاشته است، مباحثه را لازم می‌شمرد: «و طالب علم لازم است به گفت‌وگو و مناظره بپردازد. این گفت‌وگو باید با انصاف و آرامش و تفکر همراه باشد. از فریاد و خشم باید دوری کرد، زیرا مناظره و گفت‌وگو هم‌اندیشی است و هم‌اندیشی برای دریافتن درستی است و رأی درست تنها با تفکر و انصاف حاصل می‌شود و با خشم و خروش به چنگ نمی‌آید. فایده گفت‌وگو و مباحثه، قوی‌تر از تکرار صرف است، زیرا مباحثه، فراتر از تکرار است. مشهور است ساعتی مباحثه بهتر از یک ماه تکرار است».
روش مباحثه
مباحثه پس از شرکت در کلاس درس و مطالعه همان درس برگزار می‌شود. شاگردان در گروه‌های دو تا چند نفره دور هم جمع می‌شوند و به‌صورت کتاب‌محور به مرور مطالب درس و استاد می‌پردازند.
در هر جلسه یک نفر عهده‌دار بازگویی درس پیشین و پاسخ به پرسش‌ها می‌شود و دیگران به نقد و اشکال و تصحیح می‌پردازند. آن یک نفر به ترتیب خاصی مثل قرعه با شماره صفحات کتاب مشخص می‌شود تا همه اعضای حلقه بحث با آمادگی در مباحثه شرکت کنند و ارائه‌دهنده در هر جلسه به‌صورت اتفاقی مشخص شده و تغییر کند.
عموماً طلاب ابتدا کتاب را بسته و محتوای بحث را به‌طور ذهنی بیان می‌کنند. سپس کتاب را باز کرده و با خوانش عبارت‌ها، محتوای تدریس‌شده را بر آن تطبیق می‌دهند.
مباحثه چندنفره است؟
مباحثه با حضور دو نفر هم انجام می‌شود، اما بهتر است تعداد اعضای حلقه مباحثه سه یا حداکثر چهار نفر باشد تا در صورت غیبت یک نفر، تعطیل نشود و نوبت ارائه و تضارب‌آرا نیز به‌قدر کافی به همه برسد و کیفیت بحث کاهش پیدا نکند.
اعضای گروه بحث باید عضو یک کلاس درسی بوده و از نظر علمی نیز به هم نزدیک باشند تا امکان مشارکت همه و رشد جمعی فراهم شود و فاصله علمی افراد به مرور آن‌ها را در جایگاه استاد و شاگردی قرار ندهد.
محور تفکر انتقادی
مباحثه با نقد عجین است و موضع انتقادی سبب پرسش و زیر ذره‌بین قرار دادن تمام موضوعات می‌شود.
همچنین انتقاد و بحث، مستلزم داشتن نگرش باز به مسائل و آمادگی برای بازاندیشی درباره چیزهایی است که طلبه تاکنون مسلم و قطعی و درست می‌پنداشته است.
مطالعات پژوهشگران دانشگاه فردوسی نشان می‌دهد مباحثه سبب رشد تفکر انتقادی در میان دانش‌پژوهان می‌شود.
فواید مباحثه
مباحثه، مفاهیم تدریس‌شده را در ذهن تثبیت کرده و با نشان دادن نقاط ضعف و قوت، سطح معلومات و استعدادهای طلبه را نیز برای خودشناسی بیشتر مشخص می‌کند.
همچنین همه طلاب به‌نوعی با ایفای نقش استادی، مهارت تدریس را تمرین می‌کنند و برای چنین نقشی آماده می‌شوند.
تلاش طلبه برای پاسخ‌گویی به پرسش‌ها و اشکالات دوستان، به تقویت قدرت استدلال و بیان و سخنوری او می‌انجامد و برخورد با نظرات و اندیشه‌های دیگران، بلندنظری و تحمل عقاید دیگران را به طلبه می‌آموزد.
مباحثات علمایی
سنتِ مباحثه مختص دوره آموزش و تحصیل نیست و پس از آن نیز بسیاری اوقات جلسات مباحثات علمی بین دانش‌آموختگانی که به مرتبه استادی و اجتهاد رسیده‌اند، برگزار می‌شود.
حتی سنت متداول حوزه‌های علمیه چنین بوده که دانش‌آموختگان پس از اجتهاد و با وجود داشتن حلقه درسی، در دروس مراجع و زعمای بزرگ حوزه شرکت می‌کرده‌اند و در مباحثات عالی علمی مشارکت جدی داشته‌اند. برای نمونه امام خمینی(ره) و برخی دیگر از فقها تا مدت‌ها پس از اجتهاد، به همراه شاگردان خود در مجالس درس آیت‌الله بروجردی شرکت می‌کردند.
مباحثه مجازی
با وجود اهمیت مباحثه، وجود موانعی مثل فاصله محل زندگی و تحصیل، مشغله‌های کاری، مأموریت تبلیغی طلاب و... ممکن است تداوم آن را با چالش مواجه کند. در سال‌های اخیر شیوع ویروس کرونا نیز به عوامل فوق افزوده شد و همه فعالیت‌های آموزشی و ازجمله مباحثه را به‌شدت کمرنگ کرد.
اما با برقراری زیرساخت‌ها و بسترهای مجازی و آموزش‌های غیرحضوری، امکان مباحثه غیرحضوری نیز فراهم شده است.
نرم‌افزارهایی مثل اسکای‌روم و قرار، غیر از آموزش مجازی و برقراری ویدئو کنفرانس، بستر برگزاری مباحثه‌های کوچک چندنفره را نیز فراهم کرده‌اند و علاوه بر ایجاد ارتباطات شنیداری و دیداری دوطرفه، امکان اشتراک‌گذاری دسکتاپ، پخش صوت و تصویر، نمایش تصاویر و پرونده‌های متنی و... را به رایگان در اختیار شرکت‌کنندگان می‌گذارند.
آداب مباحثه
مباحثه و گفت‌وگوی علمی چندنفره از منظر آموزه‌های دینی و نیز از نظر اصول آموزشی، آداب و قواعدی دارد که رعایت آن‌ها علاوه بر رشد علمی، به رشد اخلاقی و معنوی طلبه هم کمک می‌کند.
مطالعه پیش از مباحثه، احترام به وقت دیگران، دوستی و محبت، اخلاص در بحث، تواضع و حق‌پذیری، خوب گوش دادن به مطالب، احترام به کتاب و سخنان اساتید و بزرگان و دوری از صفات رذیله‌ای چون غضب، ریا، حقد، حسد، غیبت، تکبر، عیوب‌جویی و بدخواهی ازجمله این آداب هستند.
از بحث طلبگی تا رفاقت طلبگی
طلبه‌های هم‌بحث گرچه دوست صمیمی هستند، اما ممکن است در فهم درس با هم اختلاف‌نظر داشته باشند و آن دوستی سبب کوتاه آمدن از موضع و فهم آن‌ها نمی‌شود، به‌گونه‌ای که گاهی بحث‌های طلبگی به دعوا شباهت پیدا می‌کند!
مباحثه و انتخاب هم‌مباحثه‌ای، علاوه بر ارتقای علمی طلاب، به ایجاد دوستی و صمیمیت بین طلبه‌ها و ایجاد پیوندهای فکری و نظری میان آن‌ها نیز می‌انجامد و آثار آن تا سال‌ها در حیات علمی و عملی روحانیون دیده می‌شود.
عنوان «هم‌مباحثه‌ای» یکی از نسبت‌های آشنایی و قرابت میان علما و روحانیون است که در کنار عناوینی مثل «هم‌درس» و «هم‌حجره‌ای» در شرح حال آن‌ها به چشم می‌خورد.
نظر شما